Ανταγωνισμός και συνεργασία : ανάλυση των τουρκο-ιρανικών σχέσεων μετά την ανάδειξη του ΑΚΡ στην εξουσία (2002)

Abstract

Το πολιτικό πεπρωμένο της Μέσης Ανατολής έχει διαμορφωθεί σημαντικά από την αντιπαλότητα για την περιφερειακή εξουσία και επιρροή μεταξύ Τουρκίας και Ιράν. Η Τουρκία και το Ιράν ανήκουν σε δύο διαφορετικά καθεστώτα κοσμικά και θεοκρατικά: Σουνίτες και Σιίτες. Ενώ παραμένει αδρανής για μεγάλο μέρος της σύγχρονης εποχής, αυτή η αντιπαλότητα έχει οδηγήσει σε μεγάλες συγκρούσεις και αιματοχυσία σε όλη την ιστορία. Αλλά η Τουρκία και το Ιράν είναι κάτι περισσότερο από ιστορικοί και στρατηγικοί αντίπαλοι. Γενικά, οι σχέσεις Τουρκίας-Ιράν μπορούν να εξεταστούν υπό το πρίσμα τριών φάσεων. Η πρώτη φάση είναι μεταξύ του 1920 και του 1970, όπου οι σχέσεις ήταν αρκετά καλές. Η δεύτερη φάση είναι μεταξύ 1979 και 2002, κατά την οποία οι σχέσεις ήταν προβληματικές. Η τρίτη φάση καλύπτει από το 2002 μέχρι σήμερα, όπου οι σχέσεις είναι σχετικά καλές .Οι σχέσεις οικονομικής, πολιτικής και ασφάλειας μεταξύ Τουρκίας και Ιράν βελτιώθηκαν σημαντικά μετά την ανάληψη της εξουσίας από το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) τον Νοέμβριο του 2002 στην Τουρκία και ιδιαίτερα μετά την αμερικανική εισβολή στο Ιράκ τον Μάρτιο του 2003 . Με την εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ το 2003, η Μέση Ανατολή υπέστη θεμελιώδεις αλλαγές και μια μετάβαση σε μια νέα τάξη πολιτικής ασφάλειας στην οποία όλοι οι μεγάλοι περιφερειακοί παράγοντες, συμπεριλαμβανομένου του Ιράν και της Τουρκίας, διεξήγαγαν έναν ανταγωνισμό στην περιοχή για να δημιουργήσουν "νέους ρόλους" για τον εαυτό τους. Από αυτό το σημείο, η Τουρκία και το Ιράν, ως δύο μη αραβικές περιφερειακές δυνάμεις, διαδραμάτισαν έναν πιο σοβαρό και καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή. Αν και οι ρόλοι τους είναι αρκετά διαφορετικοί, οι κινήσεις τους στην περιοχή δεν μπορούν να συγκριθούν με οποιαδήποτε άλλη περίοδο. Σήμερα, η Τουρκία και το Ιράν δεν μοιράζονται πολλά κοινά όσον αφορά τους στρατηγικούς στόχους στη γύρω περιοχή, καθώς ακολουθούν διαφορετικές και γενικά αντιφατικές κατευθυντήριες γραμμές σε ορισμένα περιφερειακά υποσυστήματα, συμπεριλαμβανομένου του Λιβάνου και του Περσικού Κόλπου. Στην πραγματικότητα, μπορεί να αναφερθεί ότι η φύση της αλληλεπίδρασης μεταξύ Ιράν και Τουρκίας έχει αποφασίσει σε μεγάλο βαθμό τη μοίρα της Μέσης Ανατολής, η οποία αποτελεί ένα σύνολο ιδεολογικών ζητημάτων που περιλαμβάνουν αμφισβήτηση του πολιτικού συστήματος και της θρησκευτικής νομιμότητας του άλλου καθώς και γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς και περιφερειακές κρίσεις. Συνεπώς, η αδυναμία του Ιράν και της Τουρκίας να συμβιβάσουν τα συμφέροντά τους μεταξύ τους έχει υπονομεύσει δυνητικά τους ισχυρούς δεσμούς τους τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Αν και τα πολιτικά και τουριστικά ζητήματα των δύο χωρών είναι αλληλένδετα, ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούν τις επιλογές τους για να εδραιώσουν τη δύναμη και την επιρροή τους στην περιοχή και να ξεπεράσουν τις διαφορές τους καθοδηγήθηκε τόσο από συγκρούσεις, όσο και από συμπορεύσεις . Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '80 και του '90, η ιδεολογική διαμάχη οδήγησε σε τριβές μεταξύ Τουρκίας και Ιράν, οι οποίες κυμαίνονταν από μικρά επεισόδια έως πιο επιθετικές ενέργειες όπως η υποστήριξη του Ιράν από ισλαμικές φονταμενταλιστικές ομάδες στην Τουρκία. Επιπλέον, υπάρχει μια ιστορία αντιπαλότητας και αμοιβαίας υπόνοιας μεταξύ των δύο χωρών, καθώς η κάθε χώρα προσπαθεί να γίνει η κυρίαρχη δύναμη στην περιοχή. Στη δεκαετία του '90, το Ιράν φιλοξένησε το Κουρδικό Εργατικό Κόμμα (PKK), για να απειλήσει την τουρκική στρατιωτική εξουσία. Παρά το γεγονός ότι το Ιράν παραιτήθηκε από την παροχή βοήθειας σε τουρκικές ανατρεπτικές ομάδες κατά τη δεκαετία του 2000, ο τουρκικός στρατός εξακολουθεί να έχει σοβαρές ανησυχίες για την πολύ στενή συνεργασία με τη χώρα. Παρά τις έντονες αυτές ιδεολογικές διαφορές, καθώς το ΑΚΡ ήρθε στην εξουσία στην Τουρκία το 2002, η Τουρκία και το Ιράν συνεργάζονται όλο και περισσότερο σε διάφορα μέτωπα. Η συγγένεια του ΑΚΡ με τον μουσουλμανικό κόσμο βοήθησε στο να πλησιάσει η Τουρκία το Ιράν. Μάλιστα, προεδρεύοντας μιας αναπτυσσόμενης οικονομίας, το AKP προσπάθησε να μετριάσει τις εντάσεις με όλους τους γείτονές του χρησιμοποιώντας τη μαλακή δύναμη, πιστεύοντας ότι, καθώς οι χώρες αναπτύσσουν εμπορικούς δεσμούς, μειώνεται η πιθανότητα αντιπαράθεσης . Ως προς τον κοσμικό χαρακτήρα του τουρκικού κράτους, το ΑΚΡ υποστηρίζεται από τους συντηρητικούς, θρησκευτικά πληθυσμούς της Ανατολίας, οι οποίοι είναι λιγότερο πρόθυμοι να δουν το Ισλαμικό Ιράν ως την «τρομερή απειλή», μια αντίληψη που σε μεγάλο βαθμό χαρακτήριζε την τουρκική κοσμική ελίτ. Η ευρύτερη προσπάθεια του AKP για βελτίωση των σχέσεων με τη Μουσουλμανική Μέση Ανατολή διευκόλυνε επίσης τους θερμότερους δεσμούς με την Ισλαμική Δημοκρατία. Ωστόσο, οι αυξανόμενοι δεσμοί μεταξύ Τουρκίας και Ιράν στο πλαίσιο του AKP βασίστηκαν κυρίως στις κοινές ανησυχίες σχετικά με το κουρδικό ζήτημα και τα κοινά οικονομικά συμφέροντα, παρά σε θρησκευτική και ιδεολογική συγγένεια. Παρά τη ρητορική σχετικά με τη μουσουλμανική αλληλεγγύη και τα κοινά πολιτικά συμφέροντα, εξακολουθούν να υπάρχουν σημαντικές ιδεολογικές και στρατηγικές διαφορές που περιορίζουν - και συνεχίζουν να περιορίζουν - τον βαθμό προσέγγισης μεταξύ των δύο χωρών . Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να διερευνηθεί η πορεία των σχέσεων μεταξύ Τουρκίας και Ιράν από το 2002 και έπειτα, από όταν και ανέλαβε την εξουσία στην Τουρκία το ΑΡΚ. Έμφαση θα δοθεί στα ζητήματα που σχετίζονται με τη Συρία και την Αραβική Άνοιξη, το Ιράκ, την ενέργεια, αλλά και το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν. Μέσα από την ανάλυση αυτή θα καταδειχθούν σημεία ανταγωνισμού, αλλά και συνεργασίας. Οι συγκλίσεις και αποκλίσεις αυτών των δύο χωρών από το 2002 και έπειτα θα οδηγήσουν στην καλύτερη κατανόηση του υφιστάμενου καθεστώτος στη Μέση Ανατολή, καθώς και της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας υπό το Δόγμα Davutoğlu. Παράλληλα, τα ζητήματα που αφορούν τόσο την Τουρκία όσο και το Ιράν, αλλά και τα σημεία στα οποία υπάρχουν διαφωνίες, θα οδηγήσουν σε εκτιμήσεις όσον αφορά στο μέλλον αυτών των δύο χωρών.