Εξαιρέσεις και περιορισμοί υπέρ των χρηστών στο ψηφιακό περιβάλλον

Abstract

Το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι ένα νομικό πεδίο που ασχολείται με την προστασία των δικαιωμάτων πάνω σε δημιουργικές εκφράσεις ή έργα του ανθρώπινου πνεύματος και παρέχει στους δημιουργούς και στους δικαιούχους τέτοιων έργων το δικαίωμα να ελέγχουν τη χρήση και την εκμετάλλευσή τους από τρίτους, καθώς και να λαμβάνουν αντιστάθμιση για αυτήν τη χρήση. Με την έλευση της ψηφιακής εποχής ο τρόπος δημιουργίας και διακίνησης της πληροφορίας έχει εκσυγχρονιστεί, κατά τρόπο που η τεχνολογία και η ευρεία χρήση του διαδικτύου έχουν προωθήσει και την ανάπτυξη της διανοητικής ιδιοκτησίας, προσφέροντας οφέλη σε περισσότερους κλάδους, έχει ταυτόχρονα όμως αναπτύξει και κινδύνους. Το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας παρέχει στους δημιουργούς αποκλειστικά δικαιώματα στα έργα τους, προσφέροντας έτσι κίνητρα για την καινοτομία, ενώ ταυτόχρονα μέσω της προβλεπόμενης προστασίας ενθαρρύνεται και η επένδυση σε νέες τεχνολογίες και έρευνα, καθώς τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας δημιουργούν οικονομική αξία και προσφέρουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Επιπλέον, συμβάλλουν στη δημιουργία θέσεων εργασίας και στην οικονομική ανάπτυξη. Ωστόσο, η διαδικτυακή πειρατεία και η γενικότερη μη εξουσιοδοτημένη χρήση υλικού που προστατεύεται με πνευματικά δικαιώματα ειδικότερα στον ψηφιακό κόσμο, αποτελεί πρόκληση, ενθαρρύνοντας την ανάγκη για προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας προκειμένου να προστατευθούν τόσο οι δημιουργοί όσο και οι καταναλωτές από παραποιημένα προϊόντα. Η νομοθεσία του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας εξελίσσεται και εμπλουτίζεται για να μπορεί να αντιμετωπίζει τις αναφυόμενες προκλήσεις που δημιουργούνται από την ψηφιακή ανάπτυξη. Καθώς το διαδίκτυο δεν γνωρίζει σύνορα, για την αντιμετώπιση των προκλήσεων αυτών απαιτείτο η διεθνής συνεργασία για την εναρμόνιση των νόμων για τη διανοητική ιδιοκτησία. Οι εξαιρέσεις και περιορισμοί του δικαιώματος της πνευματικής ιδιοκτησίας αποτελούν ρυθμίσεις με τις οποίες εισάγονται όρια στον απόλυτο και αποκλειστικό χαρακτήρα των περιουσιακών δικαιωμάτων του δημιουργού, σύννομα περιορίζοντας το, για λόγους Κοινωνικής Πολιτικής, οι οποίοι αποβλέπουν πρωτίστως στην προστασία της ολότητας. Προκειμένου να αποφευχθεί η καταπάτηση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και η τυχόν υπονόμευσή τους, υπό την έννοια της δημιουργίας συνθηκών που αποτρέπουν τη δημιουργία τους, οι εξαιρέσεις και περιορισμοί του περιουσιακού δικαιώματος έχουν καθιερωθεί νομοθετικά σε όλες τις έννομες τάξεις και είναι ανεκτοί με τη συνδρομή ορισμένων ανά περίπτωση προϋποθέσεων, υπό την έννοια ότι είναι επιτρεπτή η τέλεση μιας σειράς κοινωνικά και οικονομικά σημαντικών -σύμφωνα με τον νομοθέτη- πράξεων χωρίς την άδειά του δικαιούχου και χωρίς αμοιβή ή με την καταβολή εύλογης αμοιβής. Η ειδοποιός διαφορά μεταξύ των δύο όρων, εφόσον δεχθούμε ότι υπάρχει, έγκειται στο γεγονός ότι ο όρος «εξαιρέσεις» ερμηνεύεται στενά και περιλαμβάνει τις ρυθμίσεις εκείνες οι οποίες επιτρέπουν η χρήση του έργου χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς την υποχρέωση καταβολής εύλογης αμοιβής, ενώ ο όρος «περιορισμοί» ερμηνεύονται ευρύτερα και περιλαμβάνει τις περιπτώσεις εκείνες που αναγκαστικά επιτρέπεται η ελεύθερη χρήση του έργου αλλά οφείλεται στο δημιουργό εύλογη αμοιβή. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις οι όροι χρησιμοποιούνται προκειμένου να προσδιορίσουν τα όρια του περιουσιακού δικαιώματος σχετικά με το περιεχόμενο και την έκταση του ώστε χορηγείται η δυνατότητα ορισμένων χρήσεων πνευματικού έργου χωρίς να θεμελιώνεται παραβίαση των αποκλειστικών δικαιωμάτων των δημιουργών και των κατόχων πνευματικών δικαιωμάτων. Το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας αναφέρεται σε δημιουργήματα του πνεύματος, και ασχολείται με την προστασία των δικαιωμάτων των δημιουργών, προκειμένου δε να τυγχάνουν προστασίας τα έργα πρέπει να είναι το αποτέλεσμα της δημιουργικής προσπάθειας του δημιουργού, δηλαδή να έχουν δημιουργηθεί από το δημιουργό και να είναι πρωτότυπα, δηλαδή να μην αποτελούν αντιγραφή υπάρχοντος έργου ή πολύ παρόμοια εκδοχή αυτού. Η νομοθεσία του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας περιλαμβάνει προστατευτικές των δικαιωμάτων των δημιουργών ρυθμίσεις, ώστε να χορηγούνται κίνητρα για δημιουργικότητα και καινοτομία. Ταυτόχρονα, όμως, εισάγονται εξαιρέσεις και περιορισμοί, οι οποίοι λειτουργούν ως εξισορροπητικοί μηχανισμοί, μεταξύ των συμφερόντων των δημιουργών και των συμφερόντων των ιδιωτών και τις ολότητας θέτοντας τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες είναι επιτρεπτή άνευ παραβιάσεως η πρόσβαση και χρήση των πνευματικών δημιουργημάτων. Ο προσδιορισμός και η οριοθέτηση των εξαιρέσεων και των περιορισμών των περιουσιακών δικαιωμάτων του δημιουργού ενός έργου πνευματικής ιδιοκτησίας αποτελεί ένα ιδιαίτερα δυσεπίλυτο ζήτημα. Λόγω της αυξημένης χρήσης του διαδικτύου μέσω του οποίου η διάθεση προστατευόμενων αντικειμένων παρουσιάζει ευρύ πεδίο δυνατοτήτων ακολούθως δε και κινδύνων, έχει μετακινηθεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, έχοντας δημιουργήσει την πρόσθετη ανάγκη για τροποποίηση υπό τη μορφή της επικαιροποίησης στα τρέχοντα κοινωνικά δεδομένα. Η ανάγκη αντιμετώπισης του ανωτέρω ζητήματος ανεφάνη ήδη σχεδόν ταυτοχρόνως με την ανάπτυξη των ίδιων των αντικειμένων του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας ώστε η διαμόρφωση μιας ρύθμισης η οποία θα προσέφερε μία κοινά αποδεκτή λύση απασχόλησε τα θεσμικά όργανα τόσο σε διεθνές όσο και σε κοινοτικό και εθνικό επίπεδο και δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για τη θεσμοθέτηση νομοθετικών προβλέψεων που εξυπηρετούν, πεφρασμένης μιας ηθικής δικαιότητας, αμφότερα τα συμφέροντα τόσο του δημιουργού όσο και των χρηστών. Με την έλευση των ψηφιακών εξελίξεων ο στόχος της επίτευξης ισορροπίας μεταξύ των δικαιωμάτων των δημιουργών και των δικαιωμάτων του ευρύτερου δημοσίου συμφέροντος επανατοποθετήθηκε στο προσκήνιο ενεργοποιώντας αντιστοίχως την ανάγκη επαναπροσδιορισμού των μέσων για τη διασφάλιση της διατήρησης της απαιτούμενης μεταξύ των συγκρουόμενων συμφερόντων ισορροπίας. Παρότι οι προτεινόμενες λύσεις για την εύρεση ενός αποτελεσματικού εξισορροπητικού μηχανισμού ποικίλουν κυρίως ως προς την προσέγγιση του δικαιϊκού πλαισίου από το οποίο θα αντλούνται οι ερμηνευτικές λύσεις και εφαρμογές προτιμότερη φέρεται η αναγωγή αφενός μεν στο ίδιο το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας όπου δημιουργείται ένα συνεκτικό πλέγμα κανόνων το οποίο παρέχει τη σκοπούμενη ασφάλεια δικαίου, αφετέρου δε στη ρύθμιση του ελέγχου των τριών βημάτων η οποία παραμένει αναλλοίωτη, ταυτοχρόνως δε αποτελεί ένα ερμηνευτικό εργαλείο το οποίο προσφέρει μια σειρά από αξιολογικά κριτήρια. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι εξαιρέσεις και οι περιορισμοί είναι υποχρεωτικοί, επιτρέποντας συγκεκριμένες χρήσεις χωρίς την ανάγκη χορήγησης οποιασδήποτε άδειας ή αμοιβής. Οι εξαιρέσεις και οι περιορισμοί μπορεί να διαφέρουν ανάλογα με τον τύπο του έργου ή τον σκοπό της χρήσης. Ως προς τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται προκειμένου να καθοριστεί αν μια χρήση εμπίπτει σε μία εξαίρεση ή περιορισμό αυτά διερευνώνται για τον προσδιορισμό της νομιμότητάς της, ότι δηλαδή δεν παραβιάζονται με αυτή πνευματικά δικαιώματα. Ο σκοπός και ο χαρακτήρας της χρήσης επικεντρώνεται στην πρόθεση του χρήστη. Στην έννοια της μετασχηματιστικής χρήσης περιλαμβάνονται οι χρήσεις με τις οποίες εκ του πρωτότυπου έργου δημιουργείται κάτι νέο ή διαφορετικό, το οποίο μπορεί να αφορά είτε σχολιασμό, κριτική, παρωδία ή εκπαιδευτικούς σκοπούς, καθώς με αυτά παρέχονται στην κοινωνία νέες προοπτικές, γνώσεις ή καλλιτεχνικές εκφράσεις. Ο χαρακτήρας της χρήσης ως εμπορικού ή μη είναι επίσης καθοριστικός, καθώς είναι πιθανότερο η μη εμπορική χρήση να εξυπηρετεί δημόσιο συμφέρον και να μην θίγει την εμπορική εκμετάλλευση του έργου από το δημιουργό. Οι χρήσεις που εξυπηρετούν εκπαιδευτικούς, πληροφοριακούς, κριτικούς ή πολιτιστικούς σκοπούς συχνά ευθυγραμμίζονται με το δημόσιο συμφέρον και ενδέχεται να αντιμετωπίζονται με μεγαλύτερη ευελιξία ως προς τη συνδρομή ή όχι του κριτηρίου. Η φύση του έργου που προστατεύεται με πνευματικά δικαιώματα προσανατολίζεται στον προσδιορισμό των ιδιοτήτων και των χαρακτηριστικών του έργου. Εξάλλου, οι διαφορετικοί τύποι έργων (πχ λογοτεχνικά, κινηματογραφικά, πληροφοριακά κλπ) τυγχάνουν διαφορετικής προστασίας. Επίσης, ανάλογα με το βαθμό της δημιουργικότητας και πρωτοτυπίας και το καθεστώς δημοσίευσής τους, τα έργα απολαμβάνουν πιο ήπιας ή ισχυρής προστασίας. Τα γεγονότα και οι ιδέες σε ακατέργαστη μορφή δεν αποτελούν αντικείμενο των πνευματικών δικαιωμάτων, όταν όμως διέρχονται δημιουργικής παρουσίασης, αποτελούμενα κυρίως από προστατευόμενα στοιχεία, προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα. Η ποσότητα και η ουσιαστικότητα του τμήματος που χρησιμοποιείται είναι ένα κρίσιμο κριτήριο για το καθορισμό του επιτρεπτού της χρήσης. Η αξιολόγηση, τόσο ποσοτική όσο και ποιοτική, εξετάζει αν η χρήση περιλαμβάνει ένα μικρό, ασήμαντο τμήμα ή ένα ουσιαστικό και αναπόσπαστο μέρος του έργου. Γίνεται, επομένως, αντιληπτό ότι όταν αντλείται κομβικό ή εκτενές τμήμα του έργου τα στοιχεία αυτά ασκούν μεγαλύτερο αντίκτυπο στην αξιολόγηση της χρήσης ως επιτρεπτής ή μη, σε συνδυασμό πάντοτε και με το σκοπό της και την επίδρασή της στην αγορά του πρωτότυπου έργου. Η επίδραση στην αγορά του πρωτότυπου έργου αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για την αξιολόγηση του επιτρεπτού μιας συγκεκριμένης χρήσης. Καθώς οι εξαιρέσεις και οι περιορισμοί αναφέρονται στο περιουσιακό δικαίωμα του δημιουργού, κομβικής σημασίας είναι η εμπορική εκμετάλλευση του έργου να μην περιορίζεται σημαντικά από αυτή. Όταν με τη χρήση του υλικού συντίθεται νέο έργο προς υποκατάσταση ή ανταγωνισμό του πρωτότυπου έργου, υπονομεύεται το οικονομικό κίνητρο των δημιουργών. Ως προς τα παράγωγα έργα, εάν με αυτά μειώνεται η αγοραστική ισχύς του πρωτότυπου έργου, τότε δεν ικανοποιείται το εξεταζόμενο κριτήριο. Η διευκόλυνση της πρόσβασης σε υλικό που προστατεύεται από πνευματικά δικαιώματα για άτομα με αναπηρίες αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση εξαίρεσης, η οποία εξυπηρετεί την προσβασιμότητα των ατόμων αυτών σε δημοσιευμένα έργα. Το ψηφιακό περιβάλλον σε σχέση με το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας έχει επιφέρει σημαντικές αλλαγές, καθώς με τη χρήση της τεχνολογίας και του διαδικτύου παρουσιάζονται διαρκώς τόσο ευκαιρίες όσο και προκλήσεις. Παρότι το ψηφιακό περιβάλλον έχει διευκολύνει το διαμοιρασμό υλικού και πληροφοριών, προς όφελος του κοινού, τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας έχουν καταστεί περισσότερο εκτεθειμένα, καθώς έχει αυξηθεί το φαινόμενο της μαζικής και άνευ άδειας του κατόχου διάδοσης περιεχομένου. Είναι γεγονός, δηλαδή, ότι το ψηφιακό περιβάλλον έχει δημιουργήσει προκλήσεις για τη διεθνή επιβολή των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας λόγω του διασυνοριακού χαρακτήρα του, στον αντίποδα δε αυτών διεθνείς συμφωνίες και συνθήκες, όπως η Σύμβαση της Βέρνης και η Συνθήκη για τα πνευματικά δικαιώματα του Παγκόσμιου Οργανισμού Διανοητικής Ιδιοκτησίας, έχουν προσπαθήσει να καθιερώσουν κοινά πρότυπα και να διευκολύνουν τη συνεργασία στην επιβολή των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η εφαρμογή εξαιρέσεων και περιορισμών σε συγκεκριμένες περιπτώσεις και καταστάσεις καταδεικνύει την ευελιξία και την προσαρμοστικότητα του νόμου περί πνευματικών δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή, μέσω του οποίου σκοπείται η επίτευξη ισορροπίας μεταξύ των δικαιωμάτων των κατόχων πνευματικής ιδιοκτησίας και των αναγκών πρόσβασης των χρηστών στην ψηφιακή εποχή , δηλαδή αναγνωρίζονται αφενός μεν τα δικαιώματα των δημιουργών, αφετέρου δε προωθείται η καινοτομία, η πολιτιστική ανταλλαγή, ο δημόσιος διάλογος, η εκπαίδευση, η ευαισθητοποίηση και η δημοκρατική πρόσβαση στην πληροφορία και την γνώση στο ψηφιακό περιβάλλον.