Εθνικός εναέριος χώρος: αμφισβητήσεις και αντικρούσεις

Abstract

Η αναγκαιότητα της διεθνούς επικοινωνίας, η ανάπτυξη του εμπορίου, η συνεχής αύξηση της αλληλεπίδρασης μεταξύ των κρατών και τα προβλήματα από τις στρατιωτικές αντιπαραθέσεις οδήγησαν τα κράτη στη διεκδίκηση ελεύθερης πρόσβασης σε συνεχώς διευρυμένες ζώνες, θαλάσσιες και εναέριες. Ενώ εντός των κρατών σύμφωνα με το εσωτερικό δημόσιο δίκαιο είναι γνωστή η έννοια του «δημόσιου τομέα», η οποία περιλαμβάνει τα τμήματα του εθνικού εδάφους που προορίζονται για την κοινή χρήση, στο δημόσιο διεθνές δίκαιο δεν υπήρχε κάτι ανάλογο και δημιουργήθηκε προοδευτικά η έννοια του «διεθνούς δημόσιου τομέα». Ο τομέας αυτός ορίζεται ως το σύνολο των φυσικών εκτάσεων που είναι απαραίτητες για την άσκηση ορισμένων βασικών δραστηριοτήτων από όλα τα κράτη. Οι φυσικές αυτές εκτάσεις προορίζονται για κοινή χρήση από όλα τα μέλη της Διεθνούς Κοινότητας και υπόκεινται σε ιδιαίτερο νομικό καθεστώς. Το νομικό αυτό καθεστώς αποσκοπεί στη διευκόλυνση των επικοινωνιών μεταξύ των κρατών και στη ρύθμιση του συνόλου των δραστηριοτήτων μεταξύ των υποκειμένων του διεθνούς δικαίου, αλλά και φυσικών και νομικών προσώπων του ιδιωτικού δικαίου, που οριοθετούνται στο θαλάσσιο και στον εναέριο χώρο. Οι παραπάνω λοιπόν διεθνείς εκτάσεις αποτελούν εκτάσεις διεθνούς ενδιαφέροντος με αποτέλεσμα το διεθνές δίκαιο να θέτει κοινούς κανόνες που αφορούν στο νομικό καθεστώς και στις δραστηριότητες που ασκούνται. Η ρύθμιση αυτών των δραστηριοτήτων έγινε με γνώμονα την ύπαρξη κοινών συμφερόντων μεταξύ των κρατών και την ανάγκη της διεθνούς συνεργασίας. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο υπήρξαν ισχυρά συμφέροντα κυρίως των μεγάλων δυνάμεων για την ύπαρξη ενός πλαισίου ρύθμισης του θαλάσσιου και του εναέριου χώρου. Όπως το νομικό καθεστώς του δικαίου της θάλασσας, το οποίο προηγήθηκε έτσι και αυτό του εναερίου χώρου θεσμοθετήθηκε ώστε τα κράτη να είναι σε θέση να προσδιορίζουν τα όρια των εκτάσεων που προσφέρονται για κοινή χρήση και εκμετάλλευση, εκτός από ορισμένες εκτάσεις που υποβάλλονται σε μορφές κρατικής ιδιοκτησίας. Η υιοθέτηση του νομικού καθεστώτος του εναερίου χώρου έγινε με γνώμονα την στάθμιση των παραχωρήσεων των κρατών από τη μια και το επίπεδο συγκερασμού των απαιτήσεων της διεθνούς κοινότητας από την άλλη. Σκοπός και βασική επιδίωξη είναι η εκμετάλλευση ή ο έλεγχος των εκτάσεων αυτών για το συμφέρον των κρατών σε βάση διεθνούς συνεργασίας και με ταυτόχρονη εγκατάλειψη της αποκλειστικότητας και του διακριτού χαρακτήρα των αρμοδιοτήτων τους. Μεταξύ των δικαίων της θάλασσας και του εναερίου χώρου υπάρχουν αρκετά σημεία επαφής τα οποία καταδεικνύουν την ύπαρξη μιας συνέχειας. Μια σημαντική διαφορά του νομικού καθεστώτος του εναερίου χώρου με αυτό των εσωτερικών υδάτων και της αιγιαλίτιδας ζώνης είναι ότι η αρχή της απόλυτης κυριαρχίας αμβλύνεται από την παραχώρηση δικαιωμάτων πρόσβασης σε αεροπλάνα τρίτων κρατών. Η διαφορά αυτή θα αναπτυχθεί, εκτός των άλλων, πιο διεξοδικά στην παρούσα εργασία. Σύμφωνα με το άρθρο 44 της Σύμβασης του Σικάγου, ο «Διεθνής Οργανισμός Πολιτικής Αεροπορίας – International Civil Aviation Orgnization (ICAO)» έχει ρόλο ουσιαστικότατο και ουσιώδη σε ότι αφορά τον εναέριο χώρο. Βασικός σκοπός του είναι τόσο «η ασφαλής και κανονική ανάπτυξη των Διεθνών αεροπορικών μεταφορών» όσο και η ανταπόκριση «στις ανάγκες των λαών του κόσμου για μια ασφαλή, τακτική, αποτελεσματική και οικονομική αερομεταφορά». Αναδεικνύεται, έτσι η εν γένει ασφάλεια της κίνησης στον εναέριο χώρο, σε έναν από τους στρατηγικούς σκοπούς του Διεθνούς αυτού Οργανισμού. Ωστόσο, η ασφάλεια της αεροπλοΐας τίθεται σε δυο διαφορετικές αλλά ιδιαίτερα σημαντικές παραμέτρους, οι οποίες στην αγγλική γλώσσα καλύπτονται από τους όρους «Safety» και «Security». Ο πρώτος όρος αποδίδεται στα αγγλικά ως εξής «the state of freedom from unacceptable risk of injury to persons or damage to aircraft and property» ή διαφορετικά «a condition in which the risk of harm and damage is limited to an acceptable level» αφορά δηλαδή ουσιαστικά στην πρόληψη αεροπορικών ατυχημάτων μέσω της διασφάλισης της ποιότητας και τεχνολογικής επάρκειας όχι μόνο των αεροσκαφών ή των πτητικών μέσων γενικότερα αλλά και των αεροπορικών υποδομών, εγκαταστάσεων, συντηρήσεων και εκπαιδεύσεων. Από την άλλη μερία ο δεύτερος όρος συνδέεται με την προστασία της αεροπορίας από έκνομες ενέργειες, οπως αναφέρεται στον σχετικό ορισμό της Σύμβασης του Σικάγου «safeguarding civil aviation against acts of unlawful interference». Η διεθνής Κοινότητα προσπάθησε να καταστείλει τις πράξεις αυτές, οι οποίες εκκινούν από την παράνομη κατάληψη αεροσκάφους και εξελίσσονται έως τη χρήση οπλισμένου αεροσκάφους. Η πληρότητα ωστόσο, της αντιμετώπισης τους απαίτησε, παράλληλα, τη δημιουργία ενός αποτελεσματικού, διεθνούς μηχανισμού πρόληψης τέτοιων ατυχημάτων με έντονο τεχνικό χαρακτήρα.