Η εξέλιξη και οι προοπτικές της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας: μια κριτική αποτίμηση υπό το πρίσμα οικοδόμησης ανθεκτικότητας

Abstract

Η εργασία αυτή συνιστά μία προσπάθεια κριτικής ανάλυσης της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας με έμφαση στην ανάλυση υπό το πρίσμα της οικοδόμησης της ανθεκτικότητας. Η οικοδόμηση της ανθεκτικότητας συνδέεται με το στόχο της επίτευξης της προστασίας των συνόρων, ενώ περιλαμβάνει και τους κοινούς πολιτικούς, κοινωνικούς, ιδεολογικούς και περιβαλλοντικούς στόχους της Ένωσης. Επίσης, δίνεται έμφαση στην εξέλιξη της ΕΕ ως οργανισμό. Η ΕΕ αποτελεί, πράγματι, έναν ξεχωριστό οργανισμό αφού δεν είναι απλά μία πολιτική και οικονομική Ένωση. Αντιθέτως, είναι ένας οργανισμός που λειτουργεί, από τη μία, ως συμμαχία και, από την άλλη, ως εκπρόσωπος των κρατών μελών της και των συμφερόντων τους. Σε ένα διεθνές σύστημα που είναι ακόμα υπό μετάβαση, ο ρόλος της ΕΕ είναι ιδιαίτερα κομβικός αφού η συνολική ισχύς των κρατών μελών της μεγιστοποιείται και η ΕΕ λειτουργεί ως συντονιστής των πολιτικών στην Ευρώπη καθώς και τη Μέση Ανατολή. Η εταιρική κοινωνική σχέση, η πολιτική γειτονίας και η πολιτική ολοκλήρωσης, ως στόχοι συνδέονται τόσο μεταξύ τους όσο και με την επιθυμία των κρατών μελών για απόκτηση ισχύος στην Ευρώπη (γενικά) και τη Βόρειο Αφρική – Δυτική Ασία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση μέσω της Πολιτικής Γειτονίας, έχει ως στόχο το να οικοδομήσει την ανθεκτικότητα, δηλαδή, να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τις εξωτερικές απειλές καθώς και τα σύνθετα κοινωνικά, πολιτικά, περιβαλλοντικά, θεσμικά, δημοσιονομικά και οικονομικά προβλήματα που ταλανίζουν την ίδια την Ένωση και τα κράτη μέλη της. Η προβληματική που προκύπτει όταν κανείς μελετά την Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας υπό το πρίσμα της οικοδόμησης της ανθεκτικότητας αφορά, αρχικά, στο σε ποιους στόχους στοχεύει η ΕΕ, και, έπειτα, ποια προβλήματα, ποιες προκλήσεις και ποιες προοπτικές εντοπίζονται. Για τους στόχους, διαπιστώνεται πως οι στόχοι αυτοί είναι ευρείς και περιλαμβάνουν τους οικονομικούς στόχους, τους περιβαλλοντικούς, τους πολιτισμικούς, τους κοινωνικούς και τους στρατηγικούς. Όμως, παρότι, θεωρητικά, τα εργαλεία αυτά της Πολιτικής Γειτονίας και οι στόχοι είναι οικονομικού, κυρίως, χαρακτήρα, παραμένει γεγονός πως η Πολιτική Γειτονίας αποτελεί μία εναλλακτική στη διεύρυνση. Για την ΕΕ, το ότι ο στόχος είναι η επιρροή στα όμορα κράτη, αποτελεί έναν ανασταλτικό παράγοντα στην προσπάθεια για προσέγγιση. Η τακτική που αξιοποιεί η ΕΕ είναι πως καλεί, με συγκεκριμένα Σχέδια Δράσης, τους εταίρους της στη Μεσόγειο και την Κεντρική / Ανατολική Ευρώπη, να εφαρμόσουν μέτρα πολιτικής για τη δημοσιονομική μεταρρύθμιση. Οι αξίες, όμως, που προβάλλονται και συνιστούν τη βάση αυτής της μεταρρύθμισης είναι οι αξίες που διέπουν όλη τη λειτουργία της ΕΕ. Συνεπώς, τίθεται το ερώτημα του κατά πόσο από αυτή τη συνεργασία ωφελούνται οι χώρες που συμμετέχουν στην Πολιτική Γειτονίας. Τα κίνητρα που παρέχει η ΕΕ στους γείτονές της για να μετάσχουν στο όραμα της Γειτονίας και να συνεργαστούν με την Ένωση και τα κράτη μέλη της είναι κυρίως οικονομικά. Παρόλα ταύτα, οι χώρες – εταίροι ωφελούνται και από το γεγονός πως συνεργάζονται με έναν από τους ισχυρότερους οργανισμούς, τόσο σε διεθνές επίπεδο (επίπεδο εξωτερικής πολιτικής και πολυμερούς διπλωματίας) όσο και στην αγορά. Όμως, πέραν της δυνατότητας να μετάσχουν στην εσωτερική αγορά, η ΕΕ προσφέρει στα κράτη αυτά τη δυνατότητα να συνεργαστούν με την ΕΕ σε διάφορα επίπεδα. Η συνεργασία αυτή λειτουργεί θετικά, π.χ. στον τομέα του μεταναστευτικού. Η συνεργασία, λόγου χάρη, στην φύλαξη των συνόρων και στην ενίσχυση της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μπορεί να έχει πολλά οφέλη για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη. Αναφορικά με τα προβλήματα της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ένωση, εντοπίστηκαν τέσσερις (4) βασικές κατηγορίες προκλήσεων. Η πρώτη από αυτές, αφορά την ασυμμετρία ισχύος. Όπως, αρχικά, στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της ΕΟΚ, η πολιτική ολοκλήρωσης ήταν ελιτιστική, έτσι, σήμερα, η Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας βασίζεται στη λογική πως τα κράτη που συνεργάζονται με την Ένωση πρέπει να ικανοποιούν τα κριτήρια και τις προσδοκίες της Ένωσης για τα ίδια. Ακόμη, η πολιτική γειτονίας εφαρμόζεται με δυσκολία, αφού στη σύλληψή της δεν λαμβάνει υπόψη διαστάσεις όπως την διαφορετική προθυμία των κρατών να συνεργαστούν με την Ένωση, το διαφορετικό επίπεδο ανάπτυξης καθώς και το γεγονός πως κάποιες περιοχές βρίσκονται σε στάδιο εσωτερικής μεταρρύθμισης. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι αυτά της Ουκρανίας και της Μολδαβίας, όπως και αυτό των κρατών της Βορείου Αφρικής, ιδίως από το 2004 και έπειτα για τους Ανατολικούς εταίρους και από το 2011 και μετά για τα κράτη της Μεσογείου. Η οικονομική κρίση αποτελεί, ίσως, το σημαντικότερο δείγμα της περιορισμένης επιτυχίας των ευρωπαϊκών πολιτικών με έμφαση στην Πολιτική Γειτονίας. Η κρίση δεν ήταν μόνο οικονομική αλλά και ιδεολογική και πολιτική. Ως εκ τούτου, προκάλεσε προβλήματα τόσο στο εσωτερικό της Ένωσης, όσο και σχέση με τους εταίρους της. Ως τέτοια, επέφερε αλλαγές στο σύστημα της διοίκησης σε επίπεδο ΕΕ και σε θεσμικό επίπεδο. Εκδηλώθηκε, δε, και με την κρίση σε επίπεδο πολυμερών σχέσεων με άλλα κράτη, αφού τέθηκε το ερώτημα του κατά πόσο η ΕΕ ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει το ζήτημα της έλλειψης σταθερότητας, να παρέμβει διπλωματικά και ουσιαστικά στα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι χώρες – εταίροι της και να προβάλλει την ισχύ της με στόχο την διατήρηση της ειρήνης και ασφάλειας στη σφαίρα επιρροής της. Ωστόσο, η Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας διαθέτει προοπτικές και είναι ιδιαίτερα σημαντική για όλη την ΕΕ. Η σημασία της έγκειται στο ότι επιτρέπει τη διατήρηση της ασφάλειας, της ειρήνης και της συνεργασίας εντός και εκτός του οργανισμού. Ακόμη, διασφαλίζει την εξυπηρέτηση των συμφερόντων όλων των μερών και αποτρέπει την ένταση και τις συγκρούσεις ανάμεσα στους λαούς της Ευρώπης.