Τα Κοινωνικά του Μπαλασίου Ιερέως σε Α΄ Ήχο - Μορφολογική Ανάλυση

Abstract

Ο κοινωνικός ύμνος αποτελεί εδώ και αιώνες ένα από τα πιο σημαντικά ψαλλόμενα κατά την διάρκεια της θείας λειτουργίας, μαζί με το χερουβικό και τον τρισάγιο ύμνο. Είναι ένα εκτενές μελοποίημα βασιζόμενο σε έναν ψαλμικό στίχο, το οποίο, όπως συμβαίνει σχεδόν σε όλα τα εκκλησιαστικά μέλη, έχει δεχθεί πολλές αλλαγές ανά τους αιώνες όσον αφορά την μουσική του έκταση και φραστική, αλλά όχι στην βασική δομή του. Ο Μανουήλ Χρυσάφης ο Λαμπαδάριος (15αι.) λέγει χαρακτηριστικά σε ένα δοκίμιο του: «Μη, τοίνυν, νόμιζε απλήν είναι την της Ψαλτικής μεταχείρισην, αλλά ποικίλην τε και πολυσχιδή…Άλλη γαρ οδός και μεταχείρισης και άλλη κατανυκτικού και ετέρα κρατήματος…και άλλη χερουβικού και αλληλουιαρίου ετέρα». Αυτό αμέσως μας υποδηλώνει ότι όλα τα εκκλησιαστικά μελοποιήματα έχουν μια συγκεκριμένη φόρμα την οποία ο εκάστοτε συνθέτης-μελοποιός οφείλει να ακολουθήσει ώστε να χαρακτηριστούν χερουβικά, κοινωνικά, αλληλουιάρια, κρατήματα κοκ. όπως αντίστοιχα συμβαίνει στην δυτική μουσική όταν αναφερόμαστε σε forma sonata ή σε φόρμα μιας invention. Στην εργασία αυτή, έχοντας τα παραπάνω ως αφετηρία, γίνεται μία αρχική προσπάθεια εξέτασης της φόρμας του κοινωνικού σε ένα περιορισμένο αριθμό έργων. Πιο συγκεκριμένα, την σειρά κοινωνικών του ιερέως και Νομοφύλακος της Μ.Τ.Ε. Μπαλασίου (17ος αιών.), και συγκεκριμένα στον ήχο Α΄ (first mode).Τα εν λόγω κοινωνικά με την μέθοδο παράθεσης και σύγκρισης, μελετώνται σε όλες τις παραμέτρους τους (έκταση, δομή, μελικό υλικό κλπ.). Επιπλέον στόχος είναι να μελετηθούν οι λεγόμενες θέσεις (μελωδικές φόρμουλες) που χρησιμοποιούνται στο συγκεκριμένο μουσικό είδος (τα κοινωνικά) και στον συγκεκριμένο ήχο, βλέποντας την συχνότητά τους, την σχέση τους με το ποιητικό κείμενο και τις διάφορες περιπτώσεις συνδυασμού και πλοκής τους μέσα στο μέλος. Πάλι σε αυτό το τελευταίο, έχουμε ως οδηγό τον Μανουήλ Χρυσάφη , όπου στο ίδιο δοκίμιο του λέγει : «Αλλά μηδέ τον δρόμον,…,της μουσικής…και την μεταχείρισην απλήν τινα νομίσης είναι και μονοειδή, ώστε τον ποιήσαντα στιχηρόν καλλιφωνικόν μετά θέσεων αρμοδίων, μη μέντοιγε και οδόν τηρήσαντα στιχηρού καλώς ηγείσθαι τούτων πεποιηκέναι, και το ποιηθέν υπ’ἀυτού καλόν απλώς είναι…». Φυσικά δεν μπορούμε να καταλήξουμε σε οριστικά συμπεράσματα μόνο από τα συγκεκριμένα κοινωνικά διότι καλύπτουν ένα πολύ περιορισμένο χρονικά και μουσικά εύρος, αλλά η παρούσα μελέτη μπορεί να αποτελέσει έναυσμα για μεγαλύτερη και πιο συστηματική έρευνα όπου θα μελετηθούν τα κοινωνικά όλων των συνθετών από την βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο και σε όλους τους ήχους της βυζαντινής μουσικής ώστε να μπορέσουμε κάποια στιγμή να ορίσουμε με σιγουριά και βεβαιότητα την φόρμα του κοινωνικού ύμνου και των αρμόδιων θέσεών του.