Ιστοριογραφικές προσεγγίσεις της Επανάστασης του 1821 στον 19ο αιώνα: οι ιστορίες του Σπυρίδωνα Τρικούπη και του Ιωάννη Φιλήμονα

Abstract

Η έρευνα στηρίχτηκε στα έργα «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» του Σπυρίδωνα Τρικούπη και στο «Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως» του Ιωάννη Φιλήμονα. Πρόκειται για δυο τετράτομα ιστοριογραφικά έργα που εκδόθηκαν την δεκαετία του 1850. Μια δεκαετία κρίσιμη για τα ελληνικά δεδομένα, αφού το διάστημα 1853-1856 ο Κριμαϊκός πόλεμος αλλάζει πολύ το ιδεολογικό και πολιτικό γίγνεσθαι και η εθνική έξαρση είναι δικαιολογημένη. Ήδη το 1853 οι Έλληνες καταπιεζόμενοι στα όρια του Ελληνικού Βασιλείου και φανερά επηρεασμένοι από τον Ρομαντισμό, ψάχνουν διεξόδους για να μεταβληθεί ριζικά η παγιωμένη πολιτική και εδαφική κατάσταση, που τους αφήνει ανικανοποίητους. Οι αλυτρωτικοί αγώνες για την απελευθέρωση της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας, καθώς και τα γεγονότα του Πειραιά το 1854 επηρέασαν τις εξελίξεις στο εσωτερικό της χώρας. Φυσικά, η Μεγάλη Ιδέα που γεννήθηκε το 1844 επηρέασε βαθειά το Ελληνικό Βασίλειο και κρίθηκε καθοριστική έως και τα χρόνια του Κριμαϊκού Πολέμου, αφού γέννησε σταδιακά την ιδέα της «Ελληνικής Αυτοκρατορίας». Είναι γεγονός ότι, όντας μη αποτελεσματική η διακυβέρνηση του Όθωνα άφηνε κενά, τα οποία με τον τρόπο τους προσπάθησαν να καλύψουν τα πολιτικά κόμματα της εποχής, αγγλικό, γαλλικό και ρωσικό. Μέλη των κομμάτων αυτών ήταν μεταξύ άλλων σημαντικών αντρών της εποχής και οι Σπυρίδωνας Τρικούπης και Ιωάννης Φιλήμων. Αγγλόφιλος ο πρώτος και ρωσόφιλος ο δεύτερος, λειτούργησαν με βάση τις αρχές με τις οποίες γαλουχήθηκαν και με τις προσλαμβάνουσες που δέχτηκαν ήδη από τα παιδικά τους χρόνια, με τις οποίες πορεύτηκαν ο ένας στην μετέπειτα πολιτική και ο δεύτερος στην δημοσιογραφική του πορεία. Ο Σπυρίδωνας Τρικούπης συγγράφει την ιστορία του με βασικό γνώμονα την αποφυγή αλλοίωσης των γεγονότων και με πρότυπα του τον Θουκυδίδη και τον Πολύβιο, αναγνωρίζεται ως ο Ιστορικός της Επαναστάσεως. Το έργο του, το οποίο αποτελεί έναν από τους κεντρικότερους άξονες της εργασίας και εκδίδεται το 1853-57, αναδεικνύει έμμεσα την μέχρι τότε λαμπρή εξέλιξη του, αποκαλύπτει τεκμηριωμένα γεγονότα και πληροφορίες χρησιμοποιώντας τις ανάλογες γραπτές πηγές και τον καταξιώνει σε μια εποχή που η νέα πραγματικότητα απαιτεί την δικαίωση του εθνικού αγώνα και την στήριξη του εθνικού κράτους, το οποίο βάλλεται συνεχώς. Η αναφορά του στις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις και στην αγγλική βοήθεια τονίζεται σε πολλά σημεία, παρ’ όλα αυτά προσπαθεί να μείνει ανεπηρέαστος, να ξεχάσει τα πολιτικά του φρονήματα και να δώσει την πραγματική απόχρωση των γεγονότων, δεν είναι όμως βέβαιο πως πάντοτε το καταφέρνει. Θα αποτελούσε σοβαρή παράλειψη να μην τονίσουμε πως, εκτός από ιστοριογράφος ήταν ακόμη ποιητής και εξαίρετος υμνογράφος. Τον δεύτερο και κεντρικό άξονα της εργασίας αποτελεί το τετράτομο έργο του Ιωάννη Φιλήμονα σχετικά με την Ελληνική Επανάσταση. Ιστοριογραφία αφιερωμένη στην οικογένεια Υψηλάντη, όπως καταδεικνύει και το περιεχόμενο της και ειδικότερα στον Γρηγόριο Υψηλάντη, μοναδικό εν ζωή απόγονο και ανιψιό του Αλεξάνδρου και Δημητρίου Υψηλάντη. Ο πολυγραφότατος Φιλήμων έχει προσπαθήσει και αυτός στηριζόμενος σε γραπτά τεκμήρια να αναδομήσει μια εποχή εξέχουσας σημασίας για το έθνος. Εκδίδει το έργο του το διάστημα 1859-1861, λίγα χρόνια μετά την λήξη του Κριμαϊκού Πολέμου (Μάρτιος 1856) και αυτό φυσικά δεν είναι τυχαίο, καθώς η Ρωσική Αυτοκρατορία ηττάται στον αιματηρό αυτό πόλεμο. Ο Φιλήμων θεωρώντας πάντα ότι η Ρωσία θα φέρει την «λύτρωση» του έθνους και όντας τακτικός γραμματέας του Δημητρίου Υψηλάντη, στα επαναστατικά χρόνια, παραδίδει ένα έργο που προσπαθεί να σβήσει τα κακώς κείμενα της δράσης της οικογένειας των Υψηλάντηδων, χωρίς όμως να τους δικαιολογεί απόλυτα όσον αφορά πολιτικά και στρατιωτικά ατοπήματα. Συνεπώς, η εφημερίδα Αιών που εκδίδει έχει αντιβαυαρική και ρωσόφιλη κλίση και έτσι επέρχεται η οικονομική του καταστροφή το 1854, καθώς το τυπογραφείο του κλείνει κατά την διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου και αυτός φυλακίζεται. Οι λόγοι που επιλέχτηκε το συγκεκριμένο θέμα της διπλωματικής αυτής εργασίας είναι η βαθιά μου ανάγκη να γνωρίσω ακόμη καλύτερα τις ιστοριογραφικές προσεγγίσεις που έκαναν την εμφάνιση τους στα πρώτα χρόνια του ελληνικού κράτους για το ζήτημα του Αγώνα. Το περιβάλλον στο οποίο άνθισαν και εκδόθηκαν και ποια αιτήματα εξυπηρετούν. Ο πολιτικός ανταγωνισμός των περιόδων που γράφτηκαν και εκδόθηκαν μπορεί να δώσει βέβαια πληθώρα λεπτομερειών. Έτσι, το ιστορικό πλαίσιο παίζει πρωτεύοντα ρόλο στην ανάπτυξη της εργασίας.