Σύγχρονες ενορχηστρωτικές προσεγγίσεις στα έργα του σμυρνιού συνθέτη Παναγιώτη Τούντα

Abstract

Ο Παναγιώτης Τούντας (Σμύρνη 1886 - Αθήνα 1942) ήταν ένας χαρισματικός και επιφανής μουσικός κατά την περίοδο του μεσοπολέμου. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στο αστικό περιβάλλον της Σμύρνης και απέκτησε ζηλευτή μουσική παιδεία μέσα στις εστουδιαντίνες ως μαντολινίστας. Ήταν βαθύς γνώστης τόσο της ευρωπαϊκής μουσικής όσο και των οθωμανικών μακάμ και συνεργάστηκε με πλήθος επώνυμων μουσικών και τραγουδιστών της εποχής όπως ο Δημήτρης Σέμσης, η Ρόζα Εσκενάζη, η Ρίτα Αμπατζή, ο Αντώνης Νταλγκάς, ο Βαγγέλης Σοφρωνίου και πολλοί άλλοι. Σώζονται περίπου τριακόσιες συνθέσεις του, ενώ δεν γνωρίζουμε πόσα από τα τραγούδια που αποδίδονται σε άγνωστο συνθέτη είναι δικά του. Το ύφος των συνθέσεων του είναι πολυσυλλεκτικό και συχνά πειραματικό για την αισθητική του αστικού λαϊκού τραγουδιού της εποχής. Οι ενορχηστρώσεις του παραμένουν στο πνεύμα της εποχής με σόλο βιολί, ούτι, κανονάκι, κοντραμπάσο, μαντολίνο, διάφορα κρουστά όπως ζίλια, κουτάλια κ.ά., ωστόσο η διαχείριση του τροπικού υλικού και η αρμονική συνοδεία παρουσιάζει συχνά μεγάλη πρωτοτυπία και χαρακτηρίζεται από φρέσκιες ιδέες. Είναι γνωστό ότι ο Τούντας, εκτός από την οικογένεια του βιολιού και του μαντολίνου, χρησιμοποιούσε και όλα τα όργανα της κλασικής Συμφωνικής Ορχήστρας, το πιάνο, την οικογένεια του μπουζουκιού, το σαντούρι, το κανονάκι, κιθάρες, χαβάγια, μπάντζο, αρμόνικα, ούτι, λαούτο, πολίτικη λύρα, τουμπελέκι, ξύλινα κουτάλια, ζίλιες, καστανιέτες, ποτηράκια. Οι λιγοστές εκτελέσεις και ηχογραφήσεις των έργων του από μεταγενέστερους μουσικούς ή παραγωγούς αποτελούν συνήθως πιστές αναπαραγωγές των πρωτοτύπων χωρίς να προβάλλεται μια ανανεωμένη ματιά στο έργο του που να διατηρεί, ωστόσο, το ριζοσπαστικό, υφολογικό και ενορχηστρωτικό προσανατολισμό του συνθέτη, την προσήλωση στη διαχρονική δυναμική του στίχου και την εναρμόνιση με το εκάστοτε τροπικό περιβάλλον του κάθε μουσικού δρόμου. Κύριος στόχος της παρούσας εργασίας είναι η επαναπροσέγγιση, η επεξεργασία και ο σχολιασμός ενός μέρους της εργογραφίας του συνθέτη, με έμφαση στη χρονική περίοδο 1927-1936. Το κυρίως μέρος της εργασίας αποτελείται από τη συγγραφή αναλυτικής παρτιτούρας για κάθε έργο, στην οποία αποτυπώνεται η βασική μελωδία της φωνής, ενορχηστρωμένη εκ νέου για μικτό σύνολο οργάνων συγκερασμένων και μη, χωρίς να αλλοιώνεται ο αρχικός χαρακτήρας της μελωδίας, ο ρυθμός και ο ψυχισμός που διέπει το κάθε τραγούδι. Η παραπάνω διαδικασία επιτρέπει να αναδειχθούν, μέσω της ενορχήστρωσης, οι επιρροές από Δύση και Ανατολή, καθώς και οι κοινοί τόποι που λειτουργούν ως συνδετικός ιστός της πολυσυλλεκτικής αισθητικής του συνθέτη. Η γκάμα των οργάνων που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί είναι ευρεία∙ ενδεικτικά: η οικογένεια του βιολιού, λύρες της ευρύτερης περιοχής, νέυ, μαντολίνο, σάζι, λάφτα, ούτι, διάφορα ανατολικά και ευρωπαϊκά κρουστά. Ωστόσο, στην παρούσα εργασία για λόγους συνεκτικότητας η ενορχήστρωση προσαρμόζεται στα διαθέσιμα όργανα της ομάδας του Μεταπτυχιακού της κατεύθυνσης Μεσογειακής Μουσικής, τα οποία είναι τα εξής: κλαρινέτα, άλτο σαξόφωνο, κανονάκι, λαούτο, ούτι, ποντιακές λύρες, βιολιά, βιόλα, βιολοντσέλο, κρουστά και μπασοκίθαρο.

Ο Παναγιώτης Τούντας έζησε την άνθιση και την παρακμή των καφέ αμάν και των καφωδείων, και την άνοδο της διασκέδασης στην ταβέρνα και στα κοσμικά κέντρα. Η μουσική του, λόγω των σπουδών και των ακουσμάτων του μέσα από τα ταξίδια του, ποικίλει σε ενορχήστρωση και ύφος. Επειδή το εύρος των έργων του συνθέτη είναι εξαιρετικά μεγάλο, εστιάζω σε έργα της πρώτης μεσοπολεμικής περιόδου και αποφεύγω τα «ρεμπέτικα» της τελευταίας συνθετικής φάσης του (1936-1942), θεωρώντας ότι τα πρώτα αντανακλούν στο μέγιστο βαθμό το πλούσιο και χαρακτηριστικό προφίλ του Σμυρνιού συνθέτη.

Panagiotis Tountas (Smyrna 1886 - Athens 1942) was a charismatic and prominent musician during the interwar period. He was born and raised in the urban environment of Smyrna and acquired a great musical education in certain educational clubs, known as ‘estoudiantinas’, as a mandolin player. He was a profound connoisseur of both European music and Ottoman maqams and collaborated with many famous musicians and singers of the time such as Dimitris Semsis, Roza Eskenazi, Rita Ambatzi, Antonis Dalgas, Vangelis Sofroniou and many others. About three hundred of his compositions survive, thow we do not know how many of the songs attributed to an unknown composer are actually his. The style of his compositions is diverse and often experimental according to the aesthetics of the common folk song of the time. His orchestrations remain in the spirit of the time with solo violin, oud, canon, double bass, mandolin, various percussions such as zilia (finger cymbals), wooden spoons, etc., however the management of the modal material and the harmonic accompaniment are often very original and characterized by fresh ideas. It is known that Tountas, apart from the violin and mandolin family, also used all the instruments of the classical Symphony Orchestra, the piano, the bouzouki family, the santouri, the canon, guitars, hawaian guitar, banjo, harmonica, oud, lute, lyre from Instambul, toumbeleki, wooden spoons, finger cymbals, castanets, little cups. The few performances and recordings of his works by later musicians or producers are usually faithful reproductions of the originals without projecting a renewed look at the composer’s work retainsing his radical, stylistic and orchestral orientation, the dedication to the meaning of the lyrics and the harmonization with the respective modality. The main goal of the present work is to re-approach, edit and comment on a part of the composer's work, with emphasis on the period 1927-1936. The main part consists of a detailed score of each piece, which captures the basic melody of the voice, re-orchestrated for a mixed set of combined and non-combined instruments, without altering the original character of the melody, the rhythm and the perception of each song. The above process allows us to highlight, through the orchestration, the influences from the West and the East, as well as the common parts that function as a connector of the composer's multi-collection aesthetics. The variety of instruments that could be used is wide ∙ some of them are the violin family, lyres of the wider area, neu, mandolin, saz, lafta, oud, various Eastern and European percussions. However, in the present work, for reasons of coherence, the orchestration is adapted to the available instruments of the group of the Master of Mediterranean Music, which are the following: clarinet, alto saxophone, canon, lute, oud, Pontian lyre, violin, viola, cello, cello and bass guitar.

Panagiotis Tountas experienced the flourishing and decline of ‘amman café’ and ‘café chantant’, and the rise of entertainment in taverns and secular night clubs. His music affected by both his studies and his musical experiences all over the world, varies in orchestration and style. Due to the fact that the range of the composer's works is extremely large, I focus on works of the first interwar period and leave out the "rebetika" of his last composing phase (1936-1942), considering that the first ones mostly reflect the rich and characteristic profile of Smyrna composer.