Αξιολογείστε το επιχείρημα ότι η παγκοσμιοποίηση είναι ο κύριος λόγος των κρίσεων που έχουν συμβεί μετά την κατάρρευση του συστήματος του Bretton Woods

Abstract

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης το οικονομικό περιβάλλον αλλάζει ραγδαία. Οι κινήσεις κεφαλαίων γίνονται μεγαλύτερες και ταυτόχρονα λιγότερο ελεγχόμενες. Όλα αυτά οδηγούν σε όλο και μεγαλύτερες πιθανότητες παγκόσμιων οικονομικών και όχι μόνο κρίσεων. Το 1944 πραγματοποιήθηκε μια διάσκεψη στο Bretton Woods, στις ΗΠΑ. 44 χώρες παρακολούθησαν αυτό το συνέδριο προκειμένου να αναδιαρθρώσουν τις διεθνείς χρηματοοικονομικές και νομισματικές σχέσεις. Οι συμμετέχοντες σε αυτό το συνέδριο δημιούργησαν το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) και τη Διεθνή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (IBRD / Παγκόσμια Τράπεζα). Επιπλέον, συμφώνησαν να εφαρμόσουν ένα σύστημα σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών με το δολάριο ΗΠΑ ως το βασικό νόμισμα. Μόνο λίγα χρόνια μετά την ίδρυση του συστήματος Bretton Woods, μια οικονομική αναδιάρθρωση σε όλο τον κόσμο απαιτούσε έναν νέο προσανατολισμό των οργανισμών. Τη δεκαετία του 1950 πραγματοποιήθηκε η αποικιοκρατία πολλών αναπτυσσόμενων χωρών. Προκειμένου να ανταποκριθεί στην πρόκληση της ένταξης αυτών των χωρών στον δυτικό κόσμο και στην επίλυση των κοινωνικών και οικονομικών τους προβλημάτων, το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα άλλαξαν τα σχέδιά τους και ίδρυσαν νέους οργανισμούς. Τη δεκαετία του 1960 και του 1970, οι ανισορροπίες των πληρωμών μεταξύ των βιομηχανικών χωρών της Δύσης εξασθένησαν το σύστημα του Bretton Woods. Ένα ουσιαστικό πρόβλημα ήταν ότι ένα εθνικό νόμισμα (το δολάριο ΗΠΑ) έπρεπε να είναι ταυτόχρονα διεθνές αποθεματικό νόμισμα. Αυτό έκανε την εθνική νομισματική και φορολογική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών απαλλαγμένη από εξωτερικές οικονομικές πιέσεις, επηρεάζοντας σε μεγάλο βαθμό αυτές τις εξωτερικές οικονομίες. Για να διασφαλιστεί η διεθνής ρευστότητα, οι ΗΠΑ αναγκάστηκαν να παρουσιάσουν ελλείμματα στο ισοζύγιο πληρωμών τους, διαφορετικά θα είχε προκληθεί παγκόσμιος πληθωρισμός. Ωστόσο, στη δεκαετία του 1960 έκαναν μια πολύ πληθωριστική πολιτική και περιόρισαν τη δυνατότητα μετατροπής του δολαρίου ΗΠΑ, επειδή τα αποθέματα ήταν ανεπαρκή για να καλύψουν τη ζήτηση για το νόμισμά τους. Τα άλλα κράτη μέλη δεν ήταν διατεθειμένα να δεχτούν τα υψηλά ποσοστά πληθωρισμού που θα προκαλούσε το σύστημα της ονομαστικής αξίας. Το σύστημα του Bretton Woods κατέρρευσε, αφήνοντας πίσω του τα δίδυμα του, το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα, δύο οργανισμούς της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας. Ένα από τα πιο καυτά θέματα της οικονομικής έρευνας, είναι η παγκόσμια οικονομία από τότε έχει βιώσει και αντιμετωπίσει κατά καιρούς οικονομικές κρίσεις. Το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης καθώς οι οικονομικές κρίσεις είναι από τα πιο συζητημένα και συζητούμενο τρέχοντα φαινόμενα. Η παγκοσμιοποίηση είναι μια πολύπλοκη οικονομική και πολιτική πραγματικότητα, με αποτέλεσμα βαθιές αλλαγές στην κοινωνική και οικονομική αλληλεξάρτηση μεταξύ των κρατών αλλά και των οικονομικών κρίσεων.Η ανάλυση στην παρούσα εργασία, είχε ως σκοπό την ανάλυση της σχέσης παγκοσμιοποίησης και κρίσεων μετά το τέλος του Bretton Woods. Δηλαδή εάν υπάρχει και σε ποιά ένταση, ώστε εν τέλει να απαντηθεί το ερώτημα (εν είδος επιχειρήματος) ότι η παγκοσμιοποίηση είναι ο κύριος λόγος των κρίσεων που έχουν συμβεί μετά την κατάρρευση του συστήματος του Bretton Woods.

Κρίθηκε σκόπιμο όπως αποσαφηνιστεί ο όρος "παγκοσμιοποίση" στα πλαίσια της παρούσας έρευνας αλλά και να αναδειχθεί το κύριο γνώρισμα της παγκόσμιας οικονομίας και της χρηματοπιστωτικής αγοράς πριν την τελευταία κρίση, το οποίο βέβαια και παραμένει: η ελευθερία και η μειωμένη δυνατότητα κρατικής παρέμβασης. Η ουσία και η τάση εξέλιξης της οικονομίας μέχρι πριν την τελευταία κρίση είναι η (οικονομική) παγκοσμιοποίηση. Η έννοια της (οικονομικής) παγκοσμιοποίησης αφορά την περιπλοκή και διαδικτύωση της κάθε είδους και μορφής αλληλεξάρτησης, η οποία καθοδηγείται από τις ανάγκες του ιδιωτικού τομέα.

Ο όρος παγκοσμιοποίηση φαίνεται να εμφανίστηκε με τη σημερινή του έννοια, πρώτη φορά τη δεκαετία του 1980. Κατ’ αρχήν, αναφερόταν στην αυξανόμενη παγκόσμια ανταλλαγή στον πολιτικό, κοινωνικό, πολιτιστικό, ανθρωπιστικό και οικονομικό τομέα. Ωστόσο, λόγω της όλο και μεγαλύτερης απελευθέρωσης των αγορών και της δραματικής αύξησης του παγκόσμιου εμπορίου και κατ’ επέκταση των κοινωνικών και περιβαλλοντικών συνεπειών του, η έννοια του όρου περιορίζεται ουσιαστικά μέσα σε λίγα χρόνια στον οικονομικό τομέα. Στα μέσα δε, της δεκαετίας του 1990, όταν άρχισε η κριτική εξέταση των νεοφιλελεύθερων αρχών οικονομικής ανάπτυξης στο πλαίσιο αυτής της πα- γκοσμιοποίησης, χρησιμοποιήθηκε και ο όρος νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση. (Κυρκιλής, Πανεπιστημιακές παραδόσεις ΑΔΙΣΠΟ, 2019).

Όσον αφορά το σύστημα Bretton Woods, το κύριο χαρακτηριστικό του ήταν η έννοια της κηδεμονίας και της επικυριαρχίας των Η.Π.Α. πού από την δόμηση της ιδέας του συστή- ματος αυτού ήταν ουσιαστικά απαραίτητη για τη λειτουργία του. Επιπλέον, ότι τελικά κατέρρευσε όταν οι Η.Π.Α. δεν μπορούσαν πλέον να ανταπεξέλθουν στις υποχρεώσεις

τους, που απαιτούνταν για να μπορεί το σύστημα να συνεχίσει να λειτουργεί, αποδεικνύει του λόγου το αληθές. Η απουσία κηδεμονίας μετά την κατάρρευση του συστήματος, οδήγησε κατά τα φαινόμενα στο νεοφιλελευθερισμό. Και η τελευταία κρίση είναι προφανώς προϊόν αυτού του νεοφιλελευθερισμού, ήτοι στο τρέχον μη παρεμβατικό μοντέλο παγκόσμιας οικονομικής διαχείρισης. (Σαλιάρης, 2018)

Για τους σκοπούς της παρούσας εργασίας, ερευνήθηκαν οι κυριότερες διεθνείς μεγάλες κρίσεις προ και μετά το Bretton Woods. Ιδιαίτερα δε, η ανάλυση της κρίσης της ΝΑ Ασίας (1997) και η τελευταία κρίση (2008), κατέδειξε ότι η (νεοφιλελεύθερη) παγκοσμιοποίηση, στο τρέχον μη παρεμβατικό μοντέλο παγκόσμιας οικονομικής διαχείρισης, δύναται να μετατρέψει κρίσεις που γεννώνται σε εθνικό επίπεδο σε περιφερειακές ή και διεθνείς.

Πράγματι, όπως εναργώς παρουσιάστηκε στο 4ο κεφάλαιο, η τελευταία κρίση δημιουργήθηκε στις ΗΠΑ με βασικά αίτια τις μακροοικονομικές ανισορροπίες της Χώρας, τη χωρίς έλεγχο και ρύθμιση λειτουργία του χρηματοπιστωτικού συστήματος και την πλήρη απελευθέρωση του τραπεζικού συστήματος. Άποψη πολιτικής που μετέδωσαν και στις υπόλοιπες χώρες στο εξωτερικό. Επιπλέον, η αλόγιστη διασπορά του κινδύνου, αποτέλεσε τάση που υποστήριξαν και οι οίκοι αξιολόγησης οι οποίοι απεδείχθησαν ανίκανοι να αξιολογήσουν τον κίνδυνο και συνέβαλλαν αποφασιστικά στην πιστωτική επέκταση.

Η δημιουργία της κρίσης υποβοηθήθηκε σαφέστατα από την ελεύθερη κίνηση κεφαλαίων που ευνόησε την μεταφορά κεφαλαίων, ιδιαίτερα των χωρών με ρευστά διαθέσιμα λόγω πλεονασμάτων στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, εισπράξεων από εξαγωγές ενέργειας, και ισχυρής ροπής προς αποταμίευση προς τις ΗΠΑ αυξάνοντας την ρευστότητα, και μειώνοντας τα επιτόκια στοιχεία που ευνόησαν την πιστωτική επέκταση και την αναζήτηση αποδόσεων υψηλότερων εκείνων του δανεισμού. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με την ζήτηση επενδυτικών προϊόντων αύξησαν τις τιμές τους, αύξηση την οποία συντήρησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα δημιουργώντας «φούσκες».

Η παγκόσμια ολοκληρωμένη αγορά κεφαλαίου και χρήματος όχι μόνο συνέβαλλε στην δημιουργία της κρίσης στις ΗΠΑ αλλά και διέχυσε την κρίση εκτός των ΗΠΑ διεθνοποιώντας την. Η προκληθείσα κατάρρευση των άλλων δομών της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, δηλαδή του διεθνούς εμπορίου και των ΑΞΕ βάθυναν την κρίση.

Από το 1990 με το τέλος του ψυχρού πολέμου πολλοί μαθηματικοί και φυσικοί αποφάσισαν να εφαρμόσουν τις δεξιότητές τους όχι στην ψυχροπολεμική τεχνολογία αλλά στις οικονομικές αγορές. Αυτοί, μαζί με τους τραπεζικούς επενδυτές δημιούργησαν όπως είπε ο Γουόρεν Μπάφετ όπλα μαζικής καταστροφής. Ελεγκτές (regulators), πολιτικοί και επιχειρηματίες δεν φοβήθηκαν την απειλή καινοτομίας πάνω στη σταθερότητα του συστήματος. Με τη χρήση των παραγώγων (derivatives) οι τραπεζίτες μπορούσαν να ποντάρουν στα πάντα. Πόνταραν στην αυξομείωση της τιμής του πετρελαίου, στη χρεοκοπία μίας εταιρείας, στον καιρό (!). Οι τραπεζίτες υποστήριζαν ότι έκαναν πιο ασφαλείς τις αγορές αντί για αυτό όμως τις έκαναν ασταθείς. Στο τέλος της δεκαετίας του 1990 τα παράγωγα ήταν μία απελευθερωμένη αγορά $ 50 τρις (unregulated market).

O Raghuram G Rajan , από τον Οκτώβριο του 2005 [Raghuram G. Rajan, (Oct 2005) Working Paper 11728, Has financial development made the world riskier?] είχε προειδοποιήσει: "What is clear is that we are a long way from knowing all the answers on how to reduce the risk of financial instability. It seems obvious that we should use all the innovations that finance has created in order to prevent market forces from creating excessive risk. We have to steer between the Scylla of excessive intervention and the Charybdis of a belief that the markets will always get it right."

Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι, η οικονομική κρίση του 2008 γεννήθηκε στις ΗΠΑ αλλά πάτησε πάνω στις δομές της παγκοσμιοποιημένης (unregulated) οικονομίας μετά το Bretton Woods οι οποίες συνέβαλλαν τόσο στην δημιουργία συνθηκών που οδήγησαν στην κρίση όσο και στην διεθνοποίησή της.

Όπως όμως αναλύθηκε στο 4.3, κεντρικά και κύρια δομικά στοιχεία του συστήματος Bretton Woods, παραμένουν κυρίαρχης σημασίας και βαρύτητας στην αποτροπή και αποφυγή της διεθνοποίησης μελλοντικών κρίσεων. Είναι κυρίαρχης σημασίας η ευσταθής μετατρεψιμότητα των νομισμάτων και των αποθεματικών για το παγκόσμιο εμπόριο και την παγκόσμια οικονομία και είναι κυρίαρχης σημασίας ο ρόλος του ΔΝΤ (και της ΠΤ), ως ο Οργανισμός υπεύθυνος για την ευστάθεια αυτή, στη διατήρηση της ισορροπίας και της λειτουργικότητας της νεοφιλελεύθερης τάξης πραγμάτων. Συνεπώς, το επιχείρημα ότι η παγκοσμιοποίηση είναι ο κύριος λόγος των κρίσεων που έχουν συμβεί μετά την κατάρρευση του συστήματος του Bretton Woods μπορεί να απαντηθεί καταφατικά. Με την αυστηρή προϋπόθεση όμως ότι, αυτή (η παγκοσμιοποίηση) νοείται και αφορά το σημερινό νεοφιλελεύθερο σύστημα που αποτρέπει και θέλει να αποφύγει την επανεμφάνιση συστημάτων κηδεμονίας τύπου Bretton Woods. Η λογική του οποίου (συστήματος Bretton Woods), καταδείχθηκε ότι δύναται να αποτρέψει τη διεθνοποίηση των οικονομικών κρίσεων ώστε να εξασφαλίζεται η εύρυθμη λειτουργία του Διεθνούς Οικονομικού Συστήματος. Εν τέλει, στο παγκοσμιοποιημένο οικονομικό περιβάλλον μετά το Bretton Woods, στο οποίο ο κίνδυνος της οικονομικής αστάθειας και της διάχυσής της σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο είναι σύμφυτος με αυτό, οι επιλογές-οδοί της (διεθνούς) οικονομικής πολιτικής αφορούν τη χρυσή τομή μεταξύ της Σκύλλας που αποτελεί η εκτεταμένη παρεμβατικότητα και της Χάρυβδης που σχηματοποιεί η δοξασία ότι οι αγορές θα το κάνουν πάντα σωστά.