Δεοντολογικά ζητήματα στην Ευρωπαϊκή Ένωση· η σύγκρουση συμφερόντων, η σχέση με τα λόμπι και το φαινόμενο των περιστρεφόμενων πορτών.

Abstract

Η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται σε μια ιστορικά κομβική στιγμή. Αντιμετωπίζονται ταυτόχρονα πολλά πιεστικά ζητήματα, όπως η αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ένωση, η υποδοχή των προσφυγικών ροών, η αύξηση της ακροδεξιάς ιδεολογίας, η αύξηση των ευρωσκεπτικιστών οι οποίοι κερδίζουν έδαφος και διεκδικούν, όπως και οι ακροδεξιές ομάδες, σημαντικές θέσεις στα εθνικά κοινοβούλια. Επίσης, είναι ακόμα εμφανείς οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης του 2008-09 και πολλά κράτη μέλη αντιμετωπίζουν ακόμα δημοσιονομικά προβλήματα. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με τη γενικότερη οικονομική αστάθεια των ημερών, τη μετακίνηση του οικονομικού ενδιαφέροντος στις δυνάμεις της Ανατολής, όπως την Κίνα, την Ινδία και την Ιαπωνία, και την ύπαρξη πολεμικής έντασης στις χώρες της Μέσης Ανατολής, συνθέτουν ένα σκηνικό ιδιαίτερα δύσκολο για οποιαδήποτε κρατική οντότητα, πόσο μάλλον για μια ένωση κρατών με διαφορετικά χαρακτηριστικά όπως πολιτικό σύστημα, κρατική οργάνωση, κουλτούρα, νοοτροπία και γλώσσα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ένα μοναδικό δημιούργημα στον κόσμο. Είναι μια ένωση, στην οποία τα κράτη μέλη είναι δεμένα σε μεγάλο βαθμό, με κοινό νόμισμα και ένα ενιαίο, υπερεθνικό σύστημα διοίκησης, αλλά διατηρούν τα δικά τους κοινοβούλια και τη δική τους κυριαρχία πάνω στους περισσότερους τομείς. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει ομοσπονδία κρατών, αλλά είναι πολλοί οι δεσμοί και υπάρχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Η Ευρωπαϊκή Ένωση λοιπόν, με όλες τις ιδιαιτερότητες και τις δυσκολίες της, τις οποίες δημιουργεί το ίδιο το σύστημά της, καλείται να πλοηγηθεί σε αυτό το ασταθές διεθνές σύστημα και καλείται να ανταπεξέλθει και να προηγηθεί έναντι των άλλων δυνάμεων. Τι είναι λοιπόν απαραίτητο για να συνεχίσει να υφίσταται ως ένωση κρατών και για να διατηρεί μια ισχυρή διεθνή παρουσία; Η ομαλότητα στο εσωτερικό και ο κοινός στόχος, το κοινό όραμα όλων είναι το σημαντικότερο. Δύο σημαντικοί παράγοντες για την επίτευξη αυτού είναι η εύρυθμη λειτουργία των οργάνων της Ένωσης και η εμπιστοσύνη των πολιτών στο έργο τους. Αυτό δίνει τη νομιμοποίηση στα όργανα να παράγουν το έργο τους, πέρα από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το οποίο αντλεί τη νομιμοποίησή του άμεσα από τις ευρωεκλογές. Η εμπιστοσύνη των πολιτών είναι σημαντικός παράγοντας, που επιτρέπει τη λήψη αποφάσεων από λίγους και λίγες για όλους και όλες. Ένας σημαντικός παράγοντας γι’ αυτή την εμπιστοσύνη είναι η πεποίθηση ότι τα άτομα τα οποία εργάζονται στους διάφορους θεσμούς και λαμβάνουν αποφάσεις, εργάζονται προς όφελος όλων με ειλικρίνεια, ακεραιότητα, ηθική και ανεξαρτησία. Η διαφάνεια λοιπόν και η τήρηση των παραπάνω παραγόντων είναι υψίστης σημασίας για την ύπαρξη της Ένωσης. Στην παρούσα εργασία θα εξεταστεί το σύστημα που έχει θεσπιστεί για να τηρείται η διαφάνεια και να εξασφαλίζεται η εύρυθμη, προς όφελος όλων των πολιτών και της Ένωσης, λειτουργία των ευρωπαϊκών οργάνων. Θα εξεταστούν τρία ζητήματα, τα οποία έχουν απασχολήσει τους θεσμούς, τους αναλυτές και το κοινό. Η σύγκρουση συμφερόντων, η παρουσία και η αντιμετώπιση των ομάδων συμφερόντων (λόμπι) και οι λεγόμενες «περιστρεφόμενες πόρτες» (ή αλλιώς «περιστρεφόμενες θύρες»). Τα δύο πρώτα υπάρχουν από μόνα τους και είναι επικίνδυνος παράγοντας το καθένα ξεχωριστά. Όταν όμως συνδυάζονται, έχουμε το φαινόμενο των περιστρεφόμενων πορτών. Το πρώτο μέρος της εργασίας είναι αφιερωμένο στη σύγκρουση συμφερόντων. Η σύγκρουση συμφερόντων θα οριστεί, θα αναφερθούν τα είδη της και θα εξεταστεί το πλαίσιο το οποίο έχει υιοθετηθεί από όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα οποία έχουν αρμοδιότητες που περιλαμβάνουν την αντιμετώπισή της. Δίνεται έμφαση στις Συνθήκες, και συγκεκριμένα στο άρθρο 245 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς είναι ένα άρθρο θεμελιώδες για την ακεραιότητα, την ανεξαρτησία και τη διακριτικότητα. Επιπλέον, δίνεται έμφαση στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, καθώς είναι δύο από τους σημαντικότερους θεσμούς της Ένωσης, και αντιστοίχως, οι περιπτώσεις συγκρούσεων συμφερόντων στο εσωτερικό τους είναι εξίσου σημαντικές. Ακόμα, κομβικός είναι ο ρόλος του Ευρωπαίου Διαμεσολαβητή στη διατήρηση της διαφάνειας και στη μάχη κατά της διαφθοράς. Τέλος, στην εργασία έχει επίσης σημαντική θέση ο Κώδικας Δεοντολογίας των Επιτρόπων, καθώς είναι ένα κείμενο βασικό για την αποφυγή συγκρούσεων συμφερόντων και έχει αποτελέσει σημείο συζητήσεων στις υποθέσεις που θα αναλυθούν στο τρίτο μέρος της εργασίας. Το δεύτερο μέρος της εργασίας πραγματεύεται την ύπαρξη των λόμπι στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Συγκεκριμένα, θα γίνει ιστορική αναφορά στην αυγή των λόμπι, θα συγκριθεί η παρουσία τους στις ΗΠΑ με αυτή στην Ευρωπαϊκή Ένωση και θα εντοπιστούν τα χαρακτηριστικά που καθιστούν την περίπτωση της ΕΕ μοναδική. Έπειτα, θα ακολουθήσει μια ιστορική αναδρομή, η οποία ξεκινάει από τις πρώτες ρυθμίσεις για τις ομάδες συμφερόντων στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, και καταλήγει στα σύγχρονα δεδομένα και τις πιο πρόσφατες τροποποιήσεις. Το τρίτο μέρος της εργασίας εξετάζει το φαινόμενο των περιστρεφόμενων πορτών (ή θυρών), το οποίο είναι ένας συγκερασμός της σύγκρουσης συμφερόντων και των σχέσεων των Ευρωπαίων αξιωματούχων με τα λόμπι. Θα ερευνηθεί το υφιστάμενο πλαίσιο στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Πρόκειται για ένα φαινόμενο το οποίο πρόσφατα έχει αρχίσει να απασχολεί τους θεσμούς και την κοινωνία των πολιτών. Κύριος λόγος είναι το σκάνδαλο που ξέσπασε το 2016 σχετικά με το διορισμό του πρώην Προέδρου της Επιτροπής José Manuel Barroso στην τραπεζική εταιρία Goldman Sachs International. Με το θέμα ασχολήθηκαν πολλά μέρη, κυρίως η Ευρωπαία Διαμεσολαβήτρια, αλλά και μια ομάδα Ευρωπαίων υπαλλήλων, οι οποίοι έστειλαν επιστολές στους επικεφαλείς των τριών μεγάλων θεσμών, της Επιτροπής, του Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, με σκοπό να ληφθούν αποφασιστικά μέτρα για τέτοιες υποθέσεις. Τέλος, ακολουθούν τα δικά μου συμπεράσματα και δύο προτάσεις που θεωρώ ότι μπορούν να αλλάξουν το σκηνικό της διαφάνειας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι προτάσεις αυτές είναι η υποχρεωτική καθιέρωση του νομοθετικού αποτυπώματος και η νομοθεσία σε ευρωπαϊκό επίπεδο σχετικά με την προστασία των καταγγελτών δημοσίου συμφέροντος (whistleblowers).