Η αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ως ευρωπαϊκό αξιακό πλαίσιο: η άρνηση της θανατικής ποινής ως εργαλείο της ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής

Abstract

Το έγκλημα, και ιδιαίτερα αυτό που δεν διαθέτει «ελαφρυντικά», δη-μιουργεί αμφιβολίες για τον τύπο της αντίδρασης που θεωρεί κατάλληλη μια πολιτισμένη κοινωνία. Σε αυτό ακριβώς το επίπεδο διεξάγεται το μεγαλύτερο μέρος της ηθικής και νομικής συζήτησης, τα πρόσφατα χρόνια. Στα πλαίσια αυτά, το ζήτημα της θανατικής ποινής μας οδηγεί στο ερώτημα αν η έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας μπορεί και πρέπει να θέτει σε αμφισβήτηση την ιδέα της ανταπόδοσης και της «δίκαιης» τιμωρίας. Παρά την αυξανόμενη παγκόσμια τάση υπέρ της κατάργησης, αρκετές χώρες ανά τον κόσμο διατηρούν την θανατική ποινή και εξακολουθούν να ε-πιβάλλουν εκτελέσεις με ανησυχητικό ρυθμό. Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και της κακομεταχείρισης προβλέπεται στις βασικές συμβάσεις των Ηνωμένων Εθνών για τα ανθρώπι-να δικαιώματα και αντικατοπτρίζεται στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, ο οποίος απαγορεύει την θανατι-κή ποινή. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η ανάλυση ενός από τους βασικούς στόχους της πολιτικής της ΕΕ για τα δικαιώματα του ανθρώπου: της παγκόσμιας κατάργησης της θανατικής ποινής σε όλες τις περιπτώσεις και υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, στόχος που αποτελεί μία από τις σημαντικότερες προτεραιότητες του πρόσφατα εκδοθέντος στρατηγικού πλαισίου και σχεδίου δράσης για τα δικαιώματα του ανθρώπου και τη δημοκρατία. Σε μια περαιτέρω προσέγγιση, η εργασία μελετά πως οι αξίες ενός πολιτισμού (Ευρωπαϊκό αξιακό πλαίσιο - Ευρωπαϊκή νομική κουλτούρα) μεταλαμπαδεύονται μέσω της εξωτερικής πολιτικής και διπλωματίας υπό το πρίσμα της θεωρίας των διεθνών σχέσεων. Χρησιμοποιώντας τα γνωστικά πεδία επιστημών όπως η φιλοσοφία, η ιστορία, η ψυχολογία, η νομική, η εγκληματολογία, η κοινωνιολογία, καθώς και η πολιτική επιστήμη και οι διεθνείς σχέσεις, η εργασία προσπαθεί, εν τέλει, να καταδείξει την ενότητα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που αποτελεί και το ενδιαφέρον του θέματος, καθώς και το ότι ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιο- πρέπειας είναι ουσιώδης αρχή για μια πολιτισμένη ύπαρξη και πρέπει να κα-θοδηγεί οποιοδήποτε σύστημα ανθρώπινης δικαιοσύνης αξίζει να φέρει αυτό το όνομα. Η εργασία αποτελείται από τρεις ενότητες με οκτώ επιμέρους κεφάλαια. Στην πρώτη ενότητα παρατίθεται η θεωρία των βασικών συνταγματι-κών ελευθεριών με ορόσημο την αρχή της ανθρώπινης αξίας και περιγράφεται η κατοχύρωση της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο. Στη συνέχεια, αναλύεται η πολιτική αν-θρωπίνων δικαιωμάτων της ΕΕ βάσει της εσωτερικής πολιτισμικής της συ-γκρότησης και των αξιακών σταθερών της, με έμφαση στο θεσμό του Ύπατου Εκπροσώπου της Ένωσης για την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Α-σφαλείας (ΥπΕ ΚΕΠΠΑ) και στην Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ). Τέλος, στα πλαίσια της καταπολέμησης των βασανιστηρίων και της κακομεταχείρισης παγκοσμίως, περιγράφεται η πολιτική της ΕΕ ενάντια στη θανατική ποινή: αναλύονται οι σχετικές Κατευθυντήριες Γραμμές της, τα βασι-κά εργαλεία που χρησιμοποιούνται για την υλοποίησή τους, καθώς και οι Ευ-ρωπαϊκοί κανόνες, οι οποίοι απαγορεύουν αφενός το εμπόριο προϊόντων που χρησιμοποιούνται για τη θανατική ποινή και αφετέρου την παροχή τεχνικής συνδρομής σε σχέση με τα προϊόντα αυτά. Στη δεύτερη ενότητα, έπειτα από μια εισαγωγή στην ποινολογία και στην ποινική δικονομία, αναλύονται τα επιχειρήματα υπέρ και κατά της θανα-τικής ποινής, στο πλαίσιο των σύγχρονων θεωρητικών αναλύσεων και της συγκριτικής ανάλυσης από την πλευρά του ποινικού δικαίου και της αντεγκλη-ματικής πολιτικής. Στη συνέχεια, γίνεται θεώρηση του φαινομένου της θανατι-κής ποινής ανά τους αιώνες με παράθεση στατιστικών στοιχείων που φανε-ρώνουν την παγκόσμια τάση απέναντι στη θανατική ποινή με στόχο την κατα-γραφή του εύρους του φαινομένου και την ανάδειξή του στην πραγματική κοι-νωνική του διάσταση. Ακολουθεί ένα κεφάλαιο αφιερωμένο στην εφαρμογή της θανατικής ποινής στις ΗΠΑ σήμερα, με επιμέρους ειδικές αναφορές στο Αμερικανικό σύστημα δικαιοσύνης και στις μετρήσεις της Αμερικανικής κοινής γνώμης σχετικά με το θέμα. Η τρίτη ενότητα πραγματεύεται ως μελέτη περίπτωσης (case study) τη μοναδική περίπτωση γνωστού εμπορικού εμπάργκο της ΕΕ προς τις ΗΠΑ: την παρεμπόδιση της εφοδιαστικής αλυσίδας των εκτελέσεων ως επιμέρους έκφανση της πολιτικής της ΕΕ ενάντια στη θανατική ποινή, καθώς και τις επι-πτώσεις της τελευταίας ως προς την εφαρμογή της θανατικής ποινής στις ΗΠΑ. Υπό το πρίσμα του σύγχρονου και πολυδιάστατου φάσματος της ήπιας ισχύος (soft power) στις διεθνείς σχέσεις, αναλύεται το δίπολο «ΗΠΑ και ΕΕ» και παρατίθεται μια σύγκριση ανάμεσα στην ευρωπαϊκή και στην αμερικανική αντίληψη σχετικά με την θανατική ποινή τονίζοντας το γεγονός ότι ο αμερικα-νικός νόμος έχει αρχίσει να λαμβάνει υπόψη του ευρωπαϊκά δεδικασμένα α-ναφορικά με το ζήτημα. Τέλος, υπογραμμίζεται η σημασία της παγκόσμιας κα-τάργησης της θανατικής ποινής στα πλαίσια της επιτακτικής ανάγκης για ένα διεθνές συνεργατικό σχήμα με αναφορά στις οικουμενικές αξίες και τον πολι-τισμό υπό το φως των κοινών προκλήσεων της ανθρωπότητας τον 21ο αιώνα. Τα συμπεράσματα και οι προτάσεις της εργασίας καταδεικνύουν ότι α-ξίες, όπως η δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα, είναι ισχυρές πηγές έλξης, αλλά δεν αρκεί μόνο η επίκλησή τους. Απαιτούνται δυνατά λόγια και έργα και, στο σημείο αυτό, η ΕΕ εκπληρώνει την υπόσχεσή της με την κατάρ-γηση της ποινής του θανάτου σε κάθε περίπτωση. Η άποψη ότι η ΕΕ αποτελεί μια θετική δύναμη επίλυσης παγκόσμιων προβλημάτων αποτελεί και ένα μέ-τρο της αναδυόμενης ήπιας ισχύος της, η οποία μπορεί να κατανεμηθεί και να χρησιμοποιηθεί διεθνώς με συνεργατικό τρόπο. Αυτό που μπορεί να συμβάλ-λει στην ενίσχυση και την προοδευτική ανάπτυξη των ανθρωπίνων δικαιωμά-των και, κατ’ επέκταση στην κατάργηση της θανατικής ποινής, είναι η εκπαί-δευση, καθότι ένας πολιτισμός προσδιορίζεται από τις πράξεις του, αλλά και ταυτόχρονα από τις αξίες που ο ίδιος αναδεικνύει και στη συνέχεια κληροδοτεί στις επόμενες γενιές. Τα εμπόδια στην αναγνώριση και την εφαρμογή τους πρέπει να ξεπε-ραστούν αν θέλουμε τα ανθρώπινα δικαιώματα να είναι αυτό που η παγκό-σμια κοινότητα έχει διακηρύξει: να εφαρμόζονται σε όλους ανεξαρτήτως χωρίς περιορισμούς και επιφυλάξεις, απλώς και μόνο επειδή είναι άνθρωποι.