Στρατηγικές επιβίωσης και κοινωνικής προσαρμογής των αιτούντων άσυλο και των αναγνωρισμένων προσφύγων στην Ελλάδα: μια εθνογραφική προσέγγιση

Abstract

Η παρούσα διατριβή αποτελεί μία απόπειρα μελέτης των πληθυσμών που αιτούνται άσυλο και των αναγνωρισμένων προσφύγων στην Ελλάδα, μεταξύ των ετών 1998 και 2013. Η ερευνητική διαδικασία και η ερμηνεία των ερευνητικών ευρημάτων συνδυάζει πρακτικές και θεωρητικές πηγές από διαφορετικούς χώρους των κοινωνικών επιστημών, όπως η ανθρωπολογία, η κοινωνιολογία, και η πολιτική οικονομία. Η παρούσα διατριβή αποτελεί, μεταξύ άλλων, μία αναλυτική καταγραφή της ζωής των ατόμων που αιτούνται άσυλο και των αναγνωρισμένων προσφύγων σε αστικά κέντρα, αλλά και στην επαρχία, και χρησιμοποιεί μεθόδους ποιοτικής ανάλυσης, για να δομήσει μία εθνογραφική ματιά στις συμπεριφορές, την οικονομική δραστηριότητα, τον βιοπορισμό τους, αλλά και τη δυναμική τους μέσα στα κοινωνικά δρώμενα της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας. Η μεθοδολογία που επιλέχθηκε για τη πραγματοποίηση της έρευνας είναι αυτή της έρευνας πεδίου, και τα βασικά μεθοδολογικά εργαλεία είναι αυτό της συμμετοχικής παρατήρησης (participant observation), καθώς, επίσης, και αυτό της εθνογραφικής προσέγγισης. Η συλλογή των δεδομένων έγινε μέσω της μεθόδου της μελέτης περιπτώσεων (case studies). Επίσης, με τη χρήση των υπολοίπων μεθόδων της ποιοτικής ανάλυσης (qualitative research), κυρίως των τμηματικά δομημένων συνεντεύξεων (semi-structured interviews), συστηματοποιήθηκε η αντιπαραβολή των δεδομένων, τόσο σε σχέση με τους δείκτες κοινωνικής ενσωμάτωσης των Ager και Strang (2004), όσο και με την εθνογραφική αφήγηση των στρατηγικών επιβίωσης των προσφύγων του δείγματος. Μέσα στα πλαίσια της διατριβής αυτής, επιχειρείται να καταγραφεί η καθημερινή ζωή, οι δραστηριότητες, οι στρατηγικές βραχυχρόνιας επιβίωσης και μακροχρόνιου βιοπορισμού των όσων αιτούνται άσυλο, αλλά και ορισμένων αναγνωρισμένων προσφύγων, στην Ελλάδα, μέσα από το πρίσμα μίας εθνογραφικής προσέγγισης. Καταγράφεται το οδοιπορικό του ταξιδιού τους προς την Ευρώπη και την Ελλάδα, το πέρασμα των συνόρων, και ο τρόπος με τον οποίο επιχείρησαν να κάνουν τα πρώτα βήματα τους, μέσα στο περιβάλλον της ελληνικής κοινωνίας. Μελετάται ο ρόλος των κοινωνικών δικτύων διασποράς των προσφύγων, και τα αίτια που οδήγησαν τους ανθρώπους του δείγματος να εγκατασταθούν στην Ελλάδα. Αναζητούνται οι στρατηγικές και οι δεξιότητες που αναπτύσσονται από τις κοινότητες των προσφύγων και των ατόμων που αιτούνται για άσυλο στη πόλη, προκειμένου να λύσουν και να υπερβούν τα καθημερινά ζητήματα της επιβίωσης τους αλλά και αυτές τις στρατηγικές που τους βοηθούν να χαράξουν τις πιο μακροχρόνιες επιδιώξεις τους. Επίσης, σκιαγραφούνται οι συσχετισμοί της κοινότητας με την υπόλοιπη ελληνική κοινωνία, και οι τρόποι αλληλεπίδρασης με τα μέλη της κοινωνίας αυτής. Εξετάζονται οι εσωτερικές δομές της κοινότητας, οι σχέσεις μεταξύ των γενεών, τα δίκτυα συνεργασίας μεταξύ των προσφύγων, αλλά και οι μεταξύ τους συγκρούσεις, και ανταγωνισμοί πάνω στα ζητήματα πρόσβασης σε οικονομικές δραστηριότητες. Τέλος, γίνεται μια απόπειρα σύνοψης της απεικόνισης των προσφύγων, των αόρατων αυτών οντοτήτων, στον ελληνικό δημόσιο λόγο, και τις προβληματικές που αναδεικνύονται μέσα από αυτόν.

This paper consists of a concentrated effort to study the communities of asylum seekers and refugees in Greece, during the period of 1998-2013. The research process and the analysis of the field results follow a multidisciplinary approach, using a variety of analytical and methodological tools from a wide range of social sciences, namely those of anthropology, sociology, and political economy. This paper is also a detailed record of the every day life of asylum seekers and refugees in urban Greek environments, and an ethnographic inquiry into their dynamic presence inside Hellenic society.

The methodological tools which were chosen for the completion of this paper were the following: field work was conducted through the use of participant observation and using an ethnographic approach. The collection of qualitative data was comprised with the use of the case study approach. The data was then categorized and analyzed using the model of social integration of Anger and Strang (2004). The remaining research goals were met using a variety of ethnographic models, which were focused on creating a narrative for the survival strategies of the people in the sample.

Thus, keeping in mind the obvious limitations of such an endeavor, the thesis attempted to record, and analyze the everyday activities of asylum seekers in Greece. Another focus of the paper was the journey towards Greece and the European space, the importance of social networks and those of the diaspora, and their effect on social integration in the host country. Finally, it was an attempt to provide an understanding of the negotiation of the identity of the asylum seeker and the refugee inside the modern Hellenic social space and in the public discourse on the issue of forced migration.