Τιτλοποίηση τραπεζικών απαιτήσεων, εποπτεία και χρηματοπιστωτική κρίση. Διεθνής και ελληνική εμπειρία.

Abstract

Τις τελευταίες δεκαετίες, οι σημαντικές θεσμικές και διαρθρωτικές αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στον διεθνή χρηματοπιστωτικό τομέα, η διεθνοποίηση των χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, η απελευθέρωση των αγορών χρήματος και κεφαλαίου και η αλματώδης πρόοδος της τραπεζικής τεχνολογίας, δημιούργησαν ένα περιβάλλον όπου η αύξηση του μεγέθους των πιστωτικών ιδρυμάτων προέβαλε ως επιτακτική ανάγκη επιβίωσης και ταυτόχρονα αξιοποίησης των νέων ευκαιριών. Οι τράπεζες, που βρίσκονται στον πυρήνα του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος - επηρεάζοντας με την πορεία τους, την πορεία της οικονομίας τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο - αναγκάστηκαν να εστιάσουν την προσοχή τους σε πιο εξειδικευμένες αγορές και υπηρεσίες, προκειμένου να υποστηρίξουν με πιο ανταγωνιστικούς όρους τις ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις των πελατών τους, για πιο σύνθετα και ευέλικτα χρηματοοικονομικά προϊόντα. Η επέκταση των δραστηριοτήτων των τραπεζών τόσο σε γεωγραφικό όσο και σε προϊοντικό επίπεδο απαιτεί την ύπαρξη και σωστή διαχείριση ρευστότητας αλλά και επαρκή θωράκιση έναντι των ποικίλων κινδύνων με τους οποίους αυτές έρχονται αντιμέτωπες (πιστωτικός κίνδυνος, κίνδυνος αγοράς, λειτουργικός κίνδυνος κ.λ.π.). Η έλλειψη ρευστότητας μπορεί να δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα στην λειτουργία ενός πιστωτικού ιδρύματος, δυναμιτίζοντας ταυτόχρονα κάθε αξιόλογη προσπάθεια ανάπτυξης και απειλώντας μέχρι και την βιωσιμότητά του. Ταυτόχρονα όμως ως διαδικασία, η άντληση ρευστότητας από τις αγορές, είναι εξαιρετικά πολύπλοκη και συχνά σημαντικού κόστους. Η χρήση καινοτόμων χρηματοοικονομικών εργαλείων όπως η τιτλοποίηση απαιτήσεων έχει προσφέρει μία ικανοποιητική λύση στον τομέα αναζήτησης των «βέλτιστων» πηγών ρευστότητας και έχει θέσει τα θεμέλια για την αλματώδη ανάπτυξη τόσο του χρηματοπιστωτικού συστήματος όσο και της παγκόσμιας οικονομίας, τα τελευταία σαράντα έτη. Η τιτλοποίηση απαιτήσεων αποτελεί προϊόν του χρηματοπιστωτικού τομέα των ΗΠΑ το οποίο δημιουργήθηκε στις αρχές τις δεκαετίας του 1970 για να γνωρίσει στην συνέχεια ραγδαία ανάπτυξη όχι μόνο στην γενέτειρά του αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο. Μέσω της συγκεκριμένης διαδικασίας ένα σύνολο απαιτήσεων (π.χ. από δάνεια ή κάρτες) που περιείχαν δικαιώματα σε μελλοντικές ροές μετατρέπονταν σε τίτλους και στην συνέχεια πωλούνταν σε επενδυτές. Αν και πολύ γρήγορα η συγκεκριμένη μέθοδος εξελίχθηκε σε σημαντική πηγή χρηματοδότησης μεγάλων επιχειρήσεων (με μεγαλύτερη έκταση του θεσμού στον χρηματοπιστωτικό τομέα), η χρήση της δεν περιορίσθηκε μόνο στην κατεύθυνση της άντλησης ρευστότητας, καθώς η τεχνολογική πρόοδος και ο εκσυγχρονισμός των χρηματοπιστωτικών μηχανισμών δημιούργησαν πολύ σύντομα τις προϋποθέσεις ώστε η συγκεκριμένη διαδικασία να αποτελέσει σημαντικό εργαλείο μείωσης του πιστωτικού κινδύνου (μέσω μεταβίβασης ή αντιστάθμισης του) αλλά και βελτίωσης των δεικτών κεφαλαιακής επάρκειας των πιστωτικών ιδρυμάτων. Σύμφωνα με το Οικονομικό Δελτίο της ALPHA BANK (Mάρτιος 2004), κύρια επιδίωξη των τραπεζών, με την εφαρμογή των μεθόδων της τιτλοποίησης απαιτήσεων, είναι η απρόσκοπτη συνέχιση της πορείας ανάπτυξης των δραστηριοτήτων τους στον τομέα των χορηγήσεων και η επίτευξη των χρηματοοικονομικών τους στόχων, με τη χρήση πιο αποτελεσματικών μηχανισμών χρηματοδότησης και χωρίς κίνδυνο υπερβολικής επέκτασης του ενεργητικού τους σε σχέση με τα ίδια κεφάλαιά τους. Χρησιμοποιώντας μια τράπεζα τη διαδικασία της τιτλοποίησης απαιτήσεων αντλεί πρόσθετη ρευστότητα, μεταβιβάζοντας ταυτόχρονα, σε θεσμικούς επενδυτές και σε ασφαλιστικές εταιρείες, τον πιστωτικό κίνδυνο που ενυπάρχει σε ένα επιλεγμένο χαρτοφυλάκιο δανείων της, το λεγόμενο χαρτοφυλάκιο αναφοράς. Η μεταβίβαση αυτή μπορεί να γίνει με δύο τρόπους: Πρώτον, με την οριστική εκχώρηση του χαρτοφυλακείου αναφοράς σε μια Εταιρεία Ειδικού Σκοπού (ΕΕΣ) έναντι μετρητών (cash securitization). Δεύτερον, με την πληρωμή ασφαλίστρων σε μια ΕΕΣ ή άλλο κατάλληλο φορέα που θα αναλάβει τον πιστωτικό κίνδυνο που ενυπάρχει στο χαρτοφυλάκιο αναφοράς (synthetic securitization).

Η πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση ξεκίνησε το 2007 από την κατάρρευση τόσο της αγοράς στεγαστικών δανείων υψηλού κινδύνου των ΗΠΑ όσο και της αγοράς τιτλοποιηθέντων στεγαστικών δανείων αυτής της κατηγορίας(τίτλων δηλαδή καλυμμένων με στεγαστικά δάνεια υψηλού κινδύνου). Στην συνέχεια επεκτάθηκε στις διεθνείς αγορές ομολόγων και στις διατραπεζικές αγορές για να εξελιχθεί τελικά σε βαθειά κρίση εμπιστοσύνης που οδήγησε το παγκόσμιο χρηματοοικονομικό σύστημα στο χείλος της καταστροφής, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα σημαντικές αδυναμίες / υπερβολές καθώς και τα «στρεβλά» κίνητρα τόσο των τραπεζών όσο και των λοιπών μερών που ενεπλάκησαν κατά την εφαρμογή και εξάπλωση του συγκεκριμένου μοντέλου. Η ιστορία έδειξε ότι η πλήρης απελευθέρωση των αγορών κεφαλαίων, η ελλιπής εποπτεία του χρηματοπιστωτικού συστήματος που επέτρεψε την ανεξέλεγκτη και αδιαφανή διάχυση του πιστωτικού κινδύνου παγκοσμίως μέσω της μεθόδου της τιτλοποίησης και τέλος η ανεπαρκής αποτελεσματικότητα των οίκων αξιολόγησης που καθησύχαζαν τους επενδυτές παρέχοντας υψηλές αξιολογήσεις στα προϊόντα των τιτλοποιήσεων, υποβαθμίζοντας ουσιαστικά τον κίνδυνο που αυτά εμπεριείχαν, αποτέλεσαν το τρίπτυχο που δημιούργησε τις συνθήκες οι οποίες στην συνέχεια επέτρεψαν και ταυτόχρονα ενθάρρυναν την διόγκωση του φαινομένου της τιτλοποίησης των δανείων υψηλού κινδύνου.

Στην παρούσα διπλωματική εργασία διερευνάται ο θεσμός της τιτλοποίησης στα πλαίσια και υπό την επίδραση της πρόσφατης χρηματοπιστωτικής κρίσης τόσο βάσει της διεθνούς όσο και βάση της ελληνικής εμπειρίας καθώς και ο ρόλος που ο συγκεκριμένος θεσμός έχει διαδραματίσει - σε συνδυασμό και με την χρηματοπιστωτική κρίση - στην διαδικασία αναθεώρησης της εποπτικής αξιολόγησης του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μία συνοπτική εισαγωγική παρουσίαση του θεσμού της τιτλοποίησης και μια σύντομη αν και περιεκτική ιστορική αναδρομή που ξεκινά από την γέννηση του θεσμού στις ΗΠΑ και καταλήγει στη ελληνική πραγματικότητα. Ακολουθεί η προσέγγιση της τιτλοποίησης στα πλαίσια του ισχύοντος ελληνικού νομικού πλαισίου, καθώς ο συγκεκριμένος θεσμός εισήχθη και στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα μετά την ψήφιση του σχετικού νόμου (Ν. 3156/2002). Στο δεύτερο κεφάλαιο αναπτύσσεται λεπτομερώς ο θεσμός της τιτλοποίησης, μέσω της αναλυτικής παρουσίασης της ακολουθούμενης μεθοδολογίας και του ρόλου των εμπλεκομένων μερών (Τράπεζες, Εταιρείες Ειδικού Σκοπού, οίκοι αξιολόγησης κ.λ.π.). Δεδομένης της πολυπλοκότητας της μεθόδου και προκειμένου να καταστεί εφικτή η σε βάθος κατανόηση της, γίνεται κατηγοριοποίηση με βάσει τα περιουσιακά στοιχεία που τιτλοποιούνται αλλά και βάσει της υιοθετούμενης διαδικασίας ενώ στις επόμενες παραγράφους γίνεται ιδιαίτερη αναφορά τόσο στις μεθόδους πιστωτικής ενίσχυσης που αποσκοπούν στην βελτίωση της πιστοληπτικής ικανότητας των τίτλων και στην ενίσχυση της εμπορευσιμότητάς τους όσο και στους λόγους για τους οποίους οι τράπεζες τιτλοποιούν τις απαιτήσεις τους. Στην συνέχεια και προς αποφυγή τυχόν παρανοήσεων, διερευνάται ένας παρεμφερής προς τις τιτλοποιήσεις θεσμός, αυτών των καλυμμένων ομολογιών. Οι καλυμμένες ομολογίες είναι μία εναλλακτική πηγή άντλησης ρευστότητας για τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη τις τελευταίες δεκαετίες και ειδικότερα μετά την κατάρρευση της αγοράς των δανείων μειωμένης εξασφάλισης. Στην συγκεκριμένη ενότητα διερευνούνται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά καθώς και τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματά τους σε σχέση με τις τιτλοποιήσεις. Το δεύτερο κεφάλαιο κλείνει με την παρουσίαση παραδειγμάτων τιτλοποιήσεων αλλά και καλυμμένων ομολογιών όπως εφαρμόσθηκαν από μερικές από τις μεγαλύτερες ελληνικές τράπεζες. Στο τρίτο κεφάλαιο διερευνάται η αντιμετώπιση των τιτλοποιήσεων από το ισχύον εποπτικό πλαίσιο και η επίδραση της τιτλοποίησης αλλά και της πρόσφατης χρηματοοικονομικής κρίσης, στην διαμόρφωση νέων ενιαίων κανόνων εποπτείας του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας εξετάζεται ο ρόλος και η συμβολή των τιτλοποιήσεων αρχικά στην άνθηση και στην συνέχεια στην κατάρρευση της αγοράς των δανείων υψηλού κινδύνου καθώς και στην παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2007 από τις ΗΠΑ προκαλώντας στην συνέχεια μεγάλες ζημιές και ανατρέποντας την οικονομική κατάσταση των μεγαλύτερων χρηματοοικονομικών ιδρυμάτων παγκοσμίως. Αναλύονται τα βαθύτερα αίτια της κρίσης και διερευνούνται τα λάθη και οι αστοχίες κατά τον χειρισμό των τιτλοποιήσεων από τους μεγάλους οίκους αξιολόγησης καθώς και ο ρόλος αυτών των οίκων στην ανάπτυξη και την διασπορά της κρίσης. Τέλος αναπτύσσεται ο ρόλος των τιτλοποιήσεων στην ελληνικό χρηματοπιστωτικό σύστημα μέσω μίας σύντομης ιστορικής αναδρομής που παρακολουθεί την μεταφορά της παγκόσμιας κρίσης στην Ελλάδα και την αξιοποίηση των τιτλοποιήσεων από το ελληνικό τραπεζικό σύστημα. Στο τέλος της παρούσας εργασίας παρατίθενται τα συμπεράσματα που εξήχθησαν κατά την μελέτη του συγκεκριμένου θέματος.